تحلیل فعل مرکب در زبان فارسی براساس پیکره آن

بررسی و پژوهش درباره هریک از مقوله های دستوری به شکل جدا و تخصصی، کار دستور زبان را در توصیف، تحلیل و آموزش زبان علمیتر و آسانتر می کند. در زبان فارسی، فعل از نظر ساختار به پنج نوع، تقسیم می شود. فعل مرکب، علاوه بر نقش نحوی در جمله،  یکی از مقولات صرفی است که با ویژگیهای خود و تشخیص مصداق هایش محل اختلاف دستورنویسان بوده و هست. این پژوهش براساس تحقیقی چندساله و تشکیل پیکرهای مفصل از افعال مرکب (۵۵۰۰ فعل)، به توصیف ویژگی ها، انواع و تنوع کاربرد آن در زبان فارسی، می پردازد. ملاک انتخاب، استفاده و رواج این فعلها بوده نه فعلهایی که می توان ساخت. البته تعداد فعلهای مرکب طبعا بیش از این تعداد است؛ و به اقتضای مطلب و پیام، فعلهای مرکب جدید میسازد. آمار این پیکره را می توان بیش از نود درصد افعال مرکب موجود در زبان فارسی امروز دانست. برخی از این فعلها را میتوان در موقعیتهای گوناگون به دو یا چند صورت به کاربرد که صورت دیگر در فهرست نیامده است. در این کار با نظر به آراء دستور نویسان و زبان شناسانی که آثارشان بیشتر مورد توجه بوده، ویژگی ها و شرایط تشخیص و کاربرد فعل مرکب را به دست داده است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که فعل مرکب پرکاربردترین نوع در میان افعال با فهرستی بسیار متنوع است. زیرا بسیاری از نامها و صفتها با یک فعل ترکیب می شود و از آن فعل مرکب ساخته می شود. و این نوع با حالت زایندگی خود، ترکیبی بودن زبان فارسی را بیشتر نشان می دهد. بهترین ملاک برای شناخت این فعل، بررسی آن در هر جمله به شکل جداگانه است. خصوصا بسیاری از مفاهیم جدید و واژه های دخیل در زبان با یک فعل فارسی به ترکیب تبدیل می شود. فعل مرکب فقط از دو کلمه ساخته نمی شود بلکه بیشتر از دو کلمه نیز هست. این فعل از نظر ساختار و  نشانه های ظاهری با ترکیب اسم/ صفت + فعل و از نظر معنایی با معنای یکپارچه ترکیب می شود. در ساخت فعل مرکب انواع فعلهای ساده، پیشوندی و مرکب و مجموعا ۸۴ فعل، به کار می رود؛ اما فعلهای «کردن» و «شدن» بیشترین کاربرد را دارند. همچنین بسیاری از افعال مرکب با «شدن» مجهول می شوند. اجزای فعل مرکب از نظر کنار هم قرارگرفتن سه وضعیت دارند: گروهی هیچگاه از هم جدا نمی شوند؛ در گروهی از آنها بین دو جزء فاصله می افتد اما از ترکیب خارج نمی شوند. اجزای تعداد فراوانی از افعال مرکب از هم جدا می شوند و فعل را از ترکیب خارج می سازند که زبان محاوره امروز در جداشدن این اجزا بسیار تاثیرگذار است.

Keywords:

Sociolinguistics , Persian Language , Language Rules , Compound Verb , Verbal Inflection Corpus , Non-inflectional Verb Corpus , زبان شناسی اجتماعی , زبان فارسی , قواعد زبانی , فعل مرکب , پیکره صرفی فعل , پیکره غیر صرفی فعل