سنجش «برهان صدیقین» علامه طباطبایی در آینه نقد و پاسخ

سیر تکاملی براهین اثبات واجب تعالی در فلسفه اسلامی، با برهان صدیقین به اوج خود رسیده است. در مواجههای فلسفی با مفهوم واجب تعالی، بیش از هر چیز به مبنایی هستیشناسانه نیاز است که حق تعالی را از همان آغاز بحث و بهطورمستقیم بنیاد و اصل «وجود» لحاظ کند. در فلسفه اسلامی، برهان علامه طباطبایی به این معنا دست یافته است. او مستقیما از «واقعیت» آغاز میکند و به وجوب آن میرسد؛ اما ابداع وی که او را از دیگر فیلسوفان صدرایی در اینجا متمایز میکند، آن است که وجود را بهگونهای مطرح میسازد که به مسئلهای صرفا متافیزیکی تبدیل نشود و مشروط به اثبات اصالت وجود و وحدت وجود نباشد. آغاز کار علامه، گزاره «واقعیت هست» است که نقطه آغازین اندیشیدن شمرده میشود. این گزاره مرز میان سفسطه و فلسفه است. او با آوردن واژه «واقعیت»، سخن را به مرحلهای آغازین، یعنی پیشتر از نزاع مشهور میان اصالت وجود و ماهیت می کشاند؛ چراکه این واقعیت، واقعیتی پیشافیزیکی است که در برخی زبانها از آن به «فراگیرنده» تعبیر کردهاند و هر اندیشهای ناگزیر از پذیرش آن است و شرط رئالیست بودن فیلسوف و پیششرط هر گفتوگویی است. در نتیجه، اصل واقعیت (واجب بالذات) با نفس هستی و واقعیت معادل گرفته میشود. بداهت و اولی بودن مقدمات برهان و نیز نزدیکتر بودن تقریر علامه به ملاک صدیقین بهعنوان اولین مسئله فلسفی، منشا پاسخگویی به برخی از نقدهای حاضر در این نوشتار شده است.

Keywords:

برهان صدیقین , محمدحسین طباطبایی , ضرورت ازلی , اصل واقعیت , عدم ناپذیری