رابطه نفس و بدن از منظر حکیم طهران و صدرالمتالهین

مسئله نفس و بدن و رابطه آن دو، از مباحث پردامنه و چالش برانگیزی است که از دیرباز ذهن بسیاری از فیلسوفان را به خود مشغول کرده است. این مسئله از آنجا عرصه ظهور می یابد که نفس مجرد انسانی چگونه می تواند با بدن مادی ارتباط داشته باشد و موجود واحدی را تشکیل دهد. ملاصدرا با ابداع مبانی فلسفی جدید، همچون اصالت وجود، تشکیک در وجود و حرکت جوهری، طرحی نو از کل مسائل فلسفی از جمله مسائل نفس، ارائه داد که تا پیش از او بی سابقه بوده است. این حکیم پرآوازه بر مبنای حدوث جسمانی نفس و حرکت جوهری اشتدادی آن، و ترکیب اتحادی ماده و صورت، رابطه نفس و بدن را رابطه ای اتحادی می داند و بر همین مبنا، انسان تا زمانی که در حیات مادی عنصری به سر می برد، حقیقتی ذو مراتب است که هم از درجات تجرد برخوردار است و هم از درجه مادیت، به گونه ای که بدن مرتبه نازله نفس و نفس مرتبه عالیه بدن است؛ هرچند در ادامه حیاتش مرتبه مادیت رها می شود و تنها کمالات آن در مرتبه جسمانی مثالی باقی می ماند. حکیم آقاعلی مدرس یکی از دقیق النظرترین فیلسوفان پس ملاصدراست که به تبیین مبانی و دیدگاه صدرالمتالهین همت می گمارد؛ هرچند در نوع بیان، ارائه مثال ها و بیان لوازم تفاوت هایی با ملاصدرا دارد. ایشان با اعتقاد به اینکه ترکیب ماهیت انسان از جنس و فصل، ترکیب نفس ناطقه از مراتب گوناگون و در نهایت ترکیب نفس و بدن، از مصادیق مرکب حقیقی به شمار می رود. گرچه ترکیب موجود میان صورت های اعضای بدن و مواد آنها ترکیبی طبیعی است، طبیعی بالذات نیست، بلکه از نوع ترکیب اعتباری بالذات است. وی تعامل نفس و بدن را دوسویه و به صورت ایجابی و اعدادی می داند که نفس طبق آن علت موجبه بدن و بدن علت اعدادی نفس به شمار می آید. هرچند پس از جدایی نفس از بدن رابطه دوسویه قطع می شود، اجزای بدن همچنان به دنبال نفس همان شخص خاص، روان اند و حتی در حیات ابدی نیز به او خواهند رسید. نوشتار حاضر از رهگذر تبیین دیدگاه دو فیلسوف یاد شده به واکاوی و سنجش تطبیقی میان آنها می پردازد

Keywords:

نفس , بدن , ترکیب اتحادی , مرکب حقیقی , مرکب طبیعی بالذات , مرکب طبیعی بالعرض , مرکب اعتباری , ملاصدرا , آقاعلی مدرس