طراحی و تحلیل رخدادنگار سیلاب های شهر قم در هزاره اخیر

مقدمه امروز آمار سیل در شهرهایی از استان های تهران، مازندران، اصفهان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و نیز قم نگران کننده است. در این میان، طبیعت خشک ایران مرکزی و بلندی دوره های بازگشت سیل های بزرگ در آن، دو عاملی هستند که سبب می شوند خطر این بلیه چندان جدی گرفته نشود. مواد و روش­ها بیشتر پژوهش هایی که با روش های آماری و همدید روی سیل در ایران انجام شده است، بر پایه داده های حجم آبی است که از ایستگاه های آبسنجی بر حسب پیشینه راه اندازی آنها، تهیه شده است. امروزه جای پژوهش های سیل که بازه آماری آنها دوره های تاریخی را هم دربرگیرد خالی است. از این رو ضرورت تحقیق کنونی برای بررسی سیلاب ها در شهر شلوغ و زیارتی قم توجیه می شود. برای انجام این مهم، داده های مقادیر روزانه حجم آب نزدیک ترین ایستگاه آبسنجی بالادست شهر قم (ایستگاه شادآباد) از سال ۱۳۲۷ تا سال ۱۴۰۰ خورشیدی تهیه شد. با محاسبه میانگین ماهانه و بلندمدت (۷۳ ساله) حجم آب بر حسب متر مکعب بر ثانیه، سیلاب های رخداده مشخص شدند. سپس، بزرگ ترین سیلاب در هر سال، سیلاب نشاندار آن سال تعریف شد. آنگاه بر پایه اسناد تاریخی، سیلاب های دارای تاریخ رخداد مشخص در بازه سال ۱۳۲۷ به سمت گذشته یعنی تا سال ۲۸۳ هجری خورشیدی (بازه ای ۱۰۴۳ ساله) استخراج شدند. با استفاده معیارهایی مانند مساحت دهانه پل و داغاب، مشخصات کیفی سیل­های تاریخی به مقادیر کمی حجم آب تبدیل شد. با هدف دستیابی به زمان تمرکز سیلاب­ها طی بازه مورد بررسی، آمار بارش روزانه یازده ایستگاه داده سنجی جوی درون و پیرامون حوضه آبریز قمرود تهیه شد. با تطبیق تاریخ اوج مربوط به جمع مقادیر روزانه هر بارش و تاریخ بده اوج سیلاب ناشی از آن؛ زمان تمرکز سیلاب های نشاندار بر حسب روز محاسبه شد. دستیابی به دو سری مقادیر حجم آب شامل سیل های بر پایه داده­های ایستگاهی و سیل های بر پایه داده های تاریخی، امکان طراحی و تحلیل رخدادنگار سیل های شهر قم را طی هزاره اخیر با واحد حجم یکسان و بر پایه سال وقوع فراهم کرد. نتایج و بحث نخستین نتایج گویای رخداد ۶۶ مورد سیل نشاندار طی بازه آماری یک هزار و چهل و سه ساله بود. تفکیک فصلی و ماهانه سیل­ها نشان داد که بالاترین فراوانی فصلی سیل­ها مربوط به فصل بهار و بالاترین فراوانی ماهانه سیل­ها به ترتیب مربوط به فروردین و اردیبهشت است.  حجم سیلاب های شهر قم پس از آبگیری سد پانزده خرداد در سال ۱۳۷۴ آشکارا کاهش یافته است ولی متناسب با سرشت گرم و خشک آب و هوای حوضه آبریز قمرود، نسبت تغییرات سالانه حجم آب در دوره پس از آبگیری سد همچنان بالا مانده است. در این میان، حجم بالای سیلاب سال­های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۸ به تنهایی، گویای وجود خطر فراگیری شهر قم توسط سیلاب با وجود این سد مخزنی است. این خطر طی دهه های آینده با پر شدن بی بازگشت مخزن سد از سنگ و گل و لای می تواند به طور جدی مانند دوره پیش از سال ۱۳۷۴ شود و با توجه به افزایش میزان بده رود با افزایش دوره بازگشت و سرشت خشک و نیمه خشک آب وهوای حوضه قمرود، سیل­های این رودخانه را می توان غافل گیرکننده دانست. نتیجه­گیری رودخانه های مناطق خشک و نیمه خشک ایران غافل گیرکننده هستند. این غافل گیری به لحاظ تغییرات حجم سیلاب است و با ساختن سدهای مخزنی تغییر می کند. پس از آبگیری سد پانزده خرداد، حجم سیلاب‎ های ورودی به شهر قم در بستر قمرود، آشکارا کاهش یافت ولی عواملی از جمله ناپایداری زیرحوضه های بالادست سد سبب شده است در هر فصل بهار با رخ دادن سیلاب‎ های مهیب و انتقال رسوبات به مخزن سد؛ شهر قم به سمت ناایمنی برود. این ناایمنی بر اساس آمار سیل و اسناد تاریخی در گذشته های دور، طی سال های پیش از ۱۳۷۴ برقرار بوده است و فضای روانی ساخت سد پانزده خرداد، مردم و دولت را در ده­های اخیر به سمت اشغال بیشتر بستر رود برده است. متاسفانه این اشغال با توجیهاتی مانند استفاده های موقت و چندمنظوره از بستر رود مانند آنچه که جلو حرم مطهر در بستر قمرود دیده می شود؛ انجام گرفته و می­گیرد.

طراحی و تحلیل رخدادنگار سیلاب های شهر قم در هزاره اخیر Keywords:

رخدادنگار سیل , هزاره اخیر , قم