شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر رونق کسب و کار تولید برنج در استان مازندران با نگرش به اشتغال پایدار روستایی

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: عدم تناسب بین عرضه نهاده های کشاورزی با تقاضا برای محصولات متنوع این بخش، لزوم استفاده بهینه از منابع و افزایش بهره وری را آشکار می کند. در این راستا، پرداختن به مسئله بهره وری در تولید برنج به ‎علت نقش اساسی آن در تغذیه اقشار مختلف جامعه، تامین امنیت غذایی، کاهش وابستگی به واردات و خروج ارز، تقویت تعاملات تجاری با کشورهای دیگر، ایجاد درآمد، ایجاد اشتغال، ایجاد توازن در بازار کار و سرمایه و بسیاری مسائل دیگر از اهمیت به سزایی برخوردار است. در سال ۱۴۰۱، استان مازندران با تولید ۱/۶ میلیون تن شلتوک به‎ عنوان یک محصول راهبردی، ۴۴/۴۷ درصد تولید شلتوک کشور را بر عهده داشت و بدین لحاظ در رتبه ی نخست کشوری قرار گرفت. این استان از دیرباز به عنوان قطب تولید برنج شناخته می شده است و این محصول کاربر، با در اختیار داشتن حدود ۷۶ درصد سطح کشت زراعی آبی مازندران، همواره سهم مهمی در اشتغال این استان داشته است. بر این اساس، مطالعه حاضر با هدف شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر افزایش بهره وری کسب و کار تولید برنج در استان مازندران با تمرکز بر سنجش میزان ناکارایی نهاده های مختلف تولیدی به ویژه نیروی کار شکل گرفته است. مواد و روش‎ ها: در این مطالعه، سه معیار نهاده ای، مدیریتی و سیاستی-بازاری موثر بر رونق کسب و کار تولید برنج استخراج شده ‎اند. معیار نهاده ای کلیه عوامل تولید اثرگذار بر بهره وری این محصول را شامل می شود که هشت زیرمعیار آب، نیروی کار، زمین، کود، سم، ماشین آلات، سرمایه و بذر را در بر می گیرد. معیار مدیریتی کلیه اقدامات مدیریتی از سوی سازمان ها و ارگان های ذی ربط (جهاد کشاورزی، آب منطقه ای، و اتاق بازرگانی) است که شامل شش گزینه نظارتی، اجرایی، سازمانی، خدماتی و نوآوری می شود. معیار سیاستی-بازاری نیز سیاست های کلان دولت که می تواند بر میزان بهره وری برنج تاثیر بگذارد را پوشش می دهد و عبارت اند از شش گزینه مالی، اقتصادی، ساختاری، تجاری، بازاریابی و توسعه راهبردی. به این ‎ترتیب، در این مطالعه ۱۹ گزینه ی موثر بر بهره وری تولید برنج در نظر گرفته شده ‎اند. لازم به ذکر است که استخراج و اولویت بندی عوامل اثرگذار بر بهره وری این محصول با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، اندازه گیری بهره وری تولید ارقام مهم این محصول (برنج مرغوب و برنج پرمحصول) با استفاده از روش تحلیل پوششی داده ها (DEA) و سپس بررسی تغییرات بهره وری در طول زمان با استفاده از شاخص مالم ‎کوئیست (MI) انجام شده است. داده های موردنیاز تحقیق حاضر برای شناسایی و اولویت بندی عوامل از طریق طراحی پرسشنامه و تکمیل آن بر اساس نظرات ۱۸ نفر از خبرگان این امر شامل کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران و شهرستان ساری و هم چنین جامعه ی دانشگاهی جمع آوری شدند. همچنین، برای تکمیل داده ‎ها در اندازه گیری بهره وری تولید و سنجش میزان کارایی نهاده ‎ها، از آمار و اطلاعات جهاد کشاورزی استان استفاده شد. یافته‎ ها: از بین هشت عامل تولیدی، آب، مکانیزاسیون و زمین با اوزان ۰/۳۶، ۰/۲ و ۰/۱۴ مهم ترین عوامل نهاده ای در تولید برنج محسوب می شوند. هم چنین، از بین پنج عامل مدیریتی مورد بررسی، بهره مندی از نقطه ­نظرات کارشناسان کشاورزی، اجرای الگوی کشت بهینه محصولات زراعی مطابق با شرایط اقلیمی و وضعیت منابع آب استان و استفاده از فناوری های نوین در عملیات زراعی با اوزان ۰/۴۰، ۰/۲۵ و ۰/۱۴ به ‎عنوان سه عامل مهم و برتر برای مدیریت کسب و کار تولید برنج شناخته شده ‎اند. علاوه بر این، گزینه های مالی، اقتصادی و بهبود ساختار نظام بازاریابی محصول برنج با اوزان ۰/۳۰، ۰/۲۲ و ۰/۱۹ به ‎ترتیب سه زیرمعیار سیاستی-بازاری اثرگذار بر بهره وری برنج این استان تعیین شدند. یافته ها نشان دادند که در سال زراعی ۱۳۹۸- ۱۳۹۷ در شرق استان، شهرستان قائمشهر در مصرف نهاده های زمین، ماشین، سم و کود به ‎ترتیب ۵۲/۶۸، ۴۸/۲۶، ۳۴/۳۷ و ۳۳/۱۶ درصد ناکارا عمل کرد. در سال ۱۳۹۸، مقادیر ناکارایی در مصرف نهاده های زمین، نیروی کار و سم به‎ ترتیب ۷۱/۳۶، ۱۵/۰۹ و ۴/۴۶ درصد حاصل شدند. علاوه بر این، در تولید برنج پرمحصول در شرق استان در مصرف نهاده های زمین، ماشین، بذر، آب و کود ناکارایی وجود داشت. در این ارتباط، شهرستان بهشهر به‎ ترتیب ۶۸/۲۹، ۵۲/۶۰، ۱۶/۶۵، ۱۲/۶۳ و ۷/۵۵ درصد در مصرف نهاده های مذکور ناکارا عمل کرد. همچنین در سال ۱۳۹۸، شهرستان های بهشهر و نکا در مصرف تمام نهاده های مورد بررسی به ‎جز ماشین آلات ناکارا عمل کردند. درصد ناکارایی در مورد نهاده نیروی کار به ‎ترتیب ۱۶/۱۴ و ۴۲/۰۷ درصد حاصل شد. علاوه بر این، مقادیر شاخص رشد بهره وری مالم‎ کوئیست در تولید برنج مرغوب و برنج پرمحصول به‎ ترتیب برابر با ۱/۱۵۵ و ۱/۰۹۴ حاصل شدند و می توان دریافت بهره وری تولید این محصول در این استان افزایش یافته است. نتیجه ‎گیری: نتایج حاکی از آن هستند که در طی دوره مورد بررسی، بهره وری ارقام مختلف برنج بهبود یافته است. البته در خصوص برنج پرمحصول، کارایی فنی تولیدکنندگان در فناوری جدیدتر کمتر از فناوری قدیمی تر است. لذا، لازم است سازمان های متولی و شرکت های دانش بنیان در خصوص تحقیق، نوآوری و ترویج فناوری جدید در آموزش بهره گیری از این فناوری سرمایه گذاری کنند. در این مطالعه، «آب» به عنوان مهم ترین نهاده ی اثرگذار بر افزایش بهره وری این محصول تعیین شده است؛ لذا، توصیه می شود برای ترویج ذخیره آب و مصرف کمتر آن اقدامات لازم صورت پذیرد. همچنین، پیشنهاد می شود با حمایت های مالی از شالی کاران و توسعه ی شرکت های دانش بنیان در راستای ارائه ی سیستم های نوین آبیاری اقدام گردد. عطف به نتایج این مطالعه، به‎ کارگیری «ماشین آلات» دومین عامل موثر بر افزایش بهره وری محسوب می شود. با کشت مکانیزه، علاوه بر کاهش هزینه ی نیروی انسانی و صرفه جویی در زمان، یکنواختی و دقت کار افزایش یافته ‎اند و آسیب کمتری به نشاء وارد می شود. با این‎ حال، این موضوع به‎ معنای نادیده گرفتن نقش و اهمیت نیروی کار در امر تولید و حذف فرصت های شغلی نیست. بلکه برعکس، توصیه می شود جهت پایداری کسب و کار تولید برنج در بلندمدت و اشتغال پایدار روستایی، آموزش نیروی انسانی ماهر و متخصص جهت بهره مندی از مکانیزاسیون اقدام شود.

Keywords:

Employment , Mazandaran , Productivity , Rice , Skilled and expert labor , اشتغال , بهره وری برنج , مازندران , نیروی کار ماهر و متخصص