شناسایی مولفه های اجرایی حفاظت از محیط زیست مبتنی بر کاربست مدیریت دانش در سازمان های دولتی ایران: تحلیل اکتشافی مبتنی بر توسعه مدل ادواردز

مقدمه: در پاسخ به چالش های فزاینده زیست محیطی کشور، به ویژه در حوزه اجرای سیاست ها در سازمان های دولتی ایران، این پژوهش با هدف شناسایی مولفه های اجرایی حفظ محیط زیست مبتنی بر کاربست مدیریت دانش طراحی و انجام شده است. در این مطالعه، مدیریت دانش نه به عنوان یک متغیر، بلکه به مثابه یک بستر مفهومی و عملیاتی در نظر گرفته شده که از طریق سه بعد کسب دانش، تسهیم دانش و ارزیابی دانش، زمینه ساز ارتقاء اثربخشی اجرای سیاست های این حوزه می گردد. چارچوب نظری پژوهش، مبتنی بر مدل چهارمولفه ای ادواردز است که با افزودن مولفه فرهنگ سازمانی توسعه یافته و با شرایط نهادی ایران منطبق گردید. این چارچوب با بررسی مدل های پیشین اجرا و تلفیق آن با ادبیات مدیریت دانش، ظرفیت تحلیلی بالاتری در فهم موانع و قابلیت های نهادی ارائه می دهد. مواد و روش ها: این پژوهش که برگرفته از یک رساله دکتری با رویکرد کاربردی - توسعه ای و در قالب مطالعه ای توصیفی - پیمایشی انجام شده و داده ها از ۵۰ تن از خبرگان حوزه محیط زیست و مدیریت دانش در سازمان های دولتی، با بهره گیری از پرسشنامه ای محقق ساخته و تحلیل اسناد توسعه ای گردآوری شده اند. ابزار پژوهش شامل ۱۵ گویه بر پایه پنج مولفه اولیه بود که در تحلیل عاملی به چهار مولفه اصلی تقلیل یافت و روایی آن با نظر خبرگان تایید و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ (α = ۰.۸۱۰) سنجیده شد. همچنین، نتایج آزمون KMO (۰.۶۴۳) و بارتلت (χ² = ۳۸۹.۲۷۰, p < ۰.۰۰۱) موید کفایت داده ها برای تحلیل عاملی بودند. افزون بر آن، برای تحلیل روابط درونی بین مولفه ها، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد که نتایج آن مبنای پژوهش آتی خواهد بود. ترکیب روش های آماری با تحلیل اسناد رسمی، رویکردی تلفیقی و شواهدمحور در این پژوهش رقم زده است. نتایج: تحلیل عاملی نشان داد که ۱۵ گویه در قالب چهار مولفه اصلی بارگذاری می شوند: ساختار سازمانی (۳ گویه)، ارتباطات سازمانی (۳ گویه)، منابع و گرایش مجریان (۶ گویه) و فرهنگ سازمانی (۳ گویه) که در مجموع ۴۰/۶۹ درصد از واریانس کل را تبیین می کنند. تمامی گویه ها دارای بار عاملی بالاتر از ۵۲۲/۰ بودند. نتایج نشان می دهد که مولفه "منابع و گرایش مجریان" با بیشترین مقدار ویژه (۳۷۷/۳) و بالاترین سهم در تبیین واریانس کل (۵۱/۲۲ درصد)، مهم ترین عامل در اجرای موفق سیاست های زیست محیطی به شمار می رود. از سویی، مولفه فرهنگ علی رغم میانگین پایین تر در ارزیابی های توصیفی، دارای انسجام مفهومی بالا و بارهای عاملی قوی (تا ۸۵۶/۰) بوده و نقش نرم افزاری و بنیادینی در تبیین تفاوت های ادراکی میان پاسخ دهندگان ایفا می کند. بحث: بررسی محتوای برنامه های توسعه پنج ساله ایران نشان می دهد که هر چهار مولفه شناسایی شده، با شدت ها و انسجام های متفاوت، در این اسناد نیز بازتاب یافته اند. برای نمونه، مولفه منابع و گرایش مجریان در برنامه های سوم و ششم به طور ضمنی مورد اشاره قرار گرفته و ساختار سازمانی در فصل محیط زیست برنامه چهارم برجسته شده است. فرهنگ سازمانی نیز در قالب آموزش و آگاهی عمومی، محور مهمی از سیاست گذاری های رسمی بوده، اما در عمل با ضعف اجرایی مواجه است. این هم پوشانی و تحلیل تطبیقی، اعتبار کاربردی چارچوب مفهومی پیشنهادی را تقویت می کند. نوآوری اصلی، در تبیین مدیریت دانش به عنوان یک بستر مفهومی فراگیر و نه یک متغیر منفرد است که به صورت نفوذی در تمام مولفه ها جاری است. همچنین، معرفی فرهنگ به عنوان یک مولفه مستقل، سنجش پذیر وجه تمایز این چارچوب با مطالعات پیشین محسوب می شود. بر این اساس، پژوهش حاضر در کنار اتکای نظری، از اعتبار تجربی نیز برخوردار است و می تواند مبنایی برای تدوین الگوهای عملیاتی در سیاست گذاری های زیست محیطی باشد. یافته ها، زمینه ساز طراحی مدل اجرای سیاست های محیط زیستی در گام های بعدی خواهد بود و برای تصمیم گیران و سیاست گذاران، چارچوبی روشن و مبتنی بر شواهد فراهم می سازد و زمینه ساز طراحی مدل سیاستی در سطوح بخشی و بین بخشی خواهد بود.

Keywords:

سیاست گذاری زیست محیطی , مدیریت دانش , مدل ادواردز , فرهنگ سازمانی , سازمان های دولتی ایران