رابطه قضا و قدر با علم پیشین الهی و جبر و اختیار از دیدگاه صدرالمتالهین

یکی از مسایلی که در ادیان آسمانی و به خصوص دین مقدس اسلام در زمینه خداشناسی مطرح شده و متکلمین و فلاسفه الهی به تبیین عقلانی و فلسفی آن پرداخته اند، مسیله ((قضا و قدر)) است که یکی از پیچیده ترین مسایل الهیات به شمار می رود و محور اصلی غموض آن را رابطه آن با اختیار انسان در فعالیت های خود اختیاریش تشکیل می دهد؛ یعنی، چگونه می توان از یک سو و قضا و قدر الهی معتقد شد و از سوی دیگر اراده آزاد انسان و نقش آن در تعیین سرنوشت خودش پذیرفت در اینجا است که بعضی شمول قضا و قدر الهی را نسبت به افعال اختیاری انسان پذیرفته اند، ولی اختیار حقیقی انسان را نفی کرده اند، و برخی دیگر دایره قضا و قدر را به امور غیر اختیاری محدود کرده اند و افعال اختیاری انسان را خارج از محدوده قضا و قدر شمرده اند و گروه سومی در مقام جمع بین شمول قضا و قدر نسبت به افعال اختیاری انسان و اثبات اختیار و انتخاب وی در تعیین سرنوشت خویش برآمده اند. بدیهی است که علم و اراده الهی (خواه علم در مقام و مرتبه ذات و یا علمی در مرتبه فعل آن چنان که حکما معتقدند) از آن جهت قضای الهی نامیده می شود که مارس در وجود و ایجاد اشیا است و حکم به وجود اشیا است و اشیا به موجب آن ضرورت و حتمیت پیدا می کنند، و همچنین علم الهی (و یا مرتبه ای از علم الهی) از آن جهت عدالت نامیده می شود که حدود اشیا و اندازه آن بدان منتسب است. بنابراین ((قضای علمی)) عبارت است از علی الهی که منشا حتمیت و ضرورت اشیا است، و ((قدر علمی)) عبارت است از علمی که منشا حدود و اندازه اشیا است. با توجه به مطالب بالا، یکی از معانی که برای قضا و قدر لحاظ شده است عبارت است از علم ازلی و پیشین الهی به تمامی اشیا و حوادث. بر اساس این منفی از قضا و قدر، خداوند تمامی حوادث و رویدادها از روز ازل عالم آگاه بوده است و علم الهی نیز واقع نما بوده و قابل تقدیر و یا تخلف نمی باشد، لذا وقوع حوادث مطابق با علم ازلی حتمی بوده و امکان تغییر و یا خلاف آن وجود ندارد که به این معنا از قضا و قدر، قضا و قدر علمی گفته اند.

Keywords:

قضا , قدر , جبر , اختیار