میراث صنعتی نخستین خط لوله نفت در ایران

پس از اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران به سال۱۹۰۸میلادی برابر با ۱۲۸۷خورشیدی، برنامه ریزی برای رساندن نفت تولیدی از میدان نفتون به سواحل خلیج فارس، برای پالایش و صادرات، مهمترین کار کاوشگران نفت بود که حالا و با حمایت وزارت دریاداری انگلستان از صاحب امتیاز؛ ویلیام ناکس دارسی، در قالب کمپانی نفت انگلیس و پرشیا(نام قدیم ایران در عرصه بین الملل)APOC کار خود را ادامه می دادند.

این موضوع، آغاز طراحی و پلان احداث نخستین خط لوله نفت در خاورمیانه و در حقیقت تولد شبکه ی عظیم و در هم تنیده ای به نام خطوط لوله بود که در مدت کمی سراسر مناطق نفت خیز ایران را همچون شریان هایی مهم به هم وصل نمود.

“رینولدز”، سرمهندس حفار و نماینده ی “دارسی” در ایران و همکارانش در گام نخست به کسی نیاز داشتند که بتواند این پروژه ی عظیم را به انجام برساند.آنها پس از جستجوی سوابق افراد،”چارلز ریچی” اعجوبه ی احداث خطوط لوله در “برمه”(میانمار کنونی)را برای این پروژه انتخاب و دعوت به کار کردند.

“ریچی”، متولد اسکاتلند بود و پس از فارغ التحصیلی در رشته مهندسی معدن به استخدام موسسه معتبر صنعتی “جی اند ژه ویر” گلاسکو درآمده و پس از اعزام به برمه،استعداد و نبوغ خود را در زمینه ی احداث خطوط لوله به نمایش گذاشته بود.رینولدز نیز که قبل از حضور در ایران در برمه مشغول به حفاری بود، از همان مقطع او را می شناخت و به خاطر داشت.

قدرت”ریچی”در تشخیص بهترین مسیر برای احداث خط لوله و نقشه برداری دقیقی که انجام می داد همگان را به شگفتی وا می داشت.ریچی، ارزش مادی تخصص خود را می دانست و هنگامی که در زمینه ی حقوق و مزایا با کمپانی نفت انگلیس وپرشیا به توافق رسید، خود را به “میدان نفتون” در جنوب غرب ایران رساند و قبل از هر کاری، سوار بر اسب، فاصله ی میدان نفتون تا لنگرگاه بومی در ساحل خلیج فارس که در گویش اعراب محلی،”عبادان”خوانده می شد را با اسب پیمود تا ضمن محاسبه ی فاصله، جغرافیای محل را نیز شناسایی کند.در میان بهت و حیرت همراهان که عموم از عشایر منطقه بودند، هر از گاهی از اسب پیاده می شد و با سنگ چین کردن زمین،نشانه گذاری کرده و در دفترچه جیبی خود مطالبی یادداشت می کرد و باز به راهش ادامه میداد

ریچی گزارش خود را پس از رسیدن به نخلستانهای آبادان به مسئولان شرکت ارائه داد؛۱۴۶مایل لوله در دو قطر هشت و شش اینچ،ولو(شیر)و اتصالات مورد نیاز و تعدادی تلمبه رفت و برگشتی مارک”ویر”مورد نیاز بود.

در آن هنگام کشور ایالات متحده در زمینه ساخت لوله های فولادی مخصوص انتقال نفت که به صورت پیچی به یکدیگر وصل می شدند، حرف اول را می زد و کمپانی نیز سفارش کار خود را به صنایع لوله سازی آن کشور ارائه کرد.کوره های ریخته گری لوله های یکپارچه در آمریکا در سال ۱۹۰۹میلادی برابر با ۱۲۸۸خورشیدی برای ساخت۹۸مایل لوله با قطر هشت اینچ و ۴۸مایل لوله با قطر شش اینچ به کار افتادند و کمپانی نفت انگلیس و پرشیا با پرداخت کل مبلغ تهیه لوله ها، قبل از تحویل، عجله ی خود را در آماده شدن سفارش کارش نشان داد.

در کوه تپه های جنوب غرب ایران و جایی که به نفت رسیدن چاه های دوم و سوم ضرورت ایجاد خط لوله تا دریای آزاد را ضروری تر می نمود، ریچی می دانست که بدون نیروی متخصص برای احداث خط لوله،کاری سخت را پیش رو خواهد داشت.به همین دلیل، یک گروه۵۰نفری از بین عشایر محلی که به دنبال کار به میدان نفتون سرازیر شده بودند را انتخاب و با تمامی مشکلی که در ایجاد ارتباط زبانی با آنان داشت، آموزش شان را آغاز و کار با انبرهای بزرگ مخصوص پیچاندن لوله ها به یکدیگر را به آنان آموخت.او از زبان فارسی تنها یک کلمه یاد گرفت؛”یالا”، به معنای زودتر و سریعتر.او خود را از آموختن کلمات بیشتر بی نیاز می دانست!

نتیجه این بود که وقتی کشتی آناتونگا، با دو هزار و۳۰۰قطعه لوله و ولوها(شیر)ها و اتصالات و قطعات آماده ی مونتاژ پمپ های پیستونی رفت و برگشتی مارک”ویر”به سواحل آبادان رساند، ریچی و کارگرانش آماده ی کار بودند. هرچند ریچی خود را برای شرایطی به مراتب سخت تر از برمه آماده کرده بود، اما سختی کار بسیار زیاد بود.تنها تخلیه ی بار در ساحل آبادان ۱۰روز به طول انجامید، همین کافی بود تا سختی کار از همان آغاز خود را به نمایش بگذارد، اما یک امیدواری بسیار بزرگ نیز وجود داشت.رودخانه ی کارون که از کوه های بختیاری سرچشمه می گرفت و به خلیج فارس می ریخت، معبری بود که ریچی می توانست عکس مسیر آن حرکت کند و محموله خود را از سواحل خلیج فارس به نزذیکی کوه تپه های میدان نفتون برساند.

رینولدز، که پیش از آن، برای حمل دیگ بخار و قطعات دکل حفاری اش این مسیر را طی کرده بود، تجربیات خود را در اختیار همکار جدیدش قرار داد.وسایل و لوله ها ابتدا با استفاده از لنج های کوچک محلی تا نزدیکی “آبگنجی”، اسکله ماهیگیری “درخزینه”بین شوشتر و میدان نفتون حمل و از آنجا به بعد خط لوله باید از طریق مسیر کوهپایه ها ادامه می یافت.برنامه ای که ریچی تدارک دیده بود حداکثر استفاده از جغرافیای محلی برای تسهیل در انتقال نفت بود.مخازنی که برای ذخیره ی نفت در میدان نفتون ساخته شده بود، حدود۸۰۰پا(فوت)از سطح دریا ارتفاع داشت.ریچی محاسبه کرد که نفت از این مخازن تا دو مایل به سمت جنوب حرکت می کرد و آنجا بود که تلمبه خانه های تقویت فشار جریان نفت را به آبادان می رساند.

نخستین تلمبه خانه در منطقه ای موسوم به “تمبی”TEMBI در جنوب میدان نفتون مسجد سلیمان احداث شد. پمپ های پیستونی رفت و برگشتی که با نیروی بخار آب به حرکت در می آمدند، آنقدر قدرت داشتند که نفت را تا تلمبه خانه بعدی در”آب گنجی”پمپاژ کند.آب مورد نیاز برای تولید بخار در تلمب خانه تمبی از رودخانه کوچک تمبی تامین می شد، همان رودخانه ای که بعدها تامین کننده ی آب برای تولید بخار مورد نیاز نخستین نیروگاه برق در منظقه نیز بود.

تلمبه خانه دارخوین ایستگاه بعدی پمپاژ در این خط بود که خوشبختانه میراث صنعتی باقی مانده از این تلمبه خانه، یکی از مهمترین ابنیه و تاسیسات تاریخی صنعت نفت، باقی مانده از نخستین خط لوله ارسالی نفت در خاورمیانه بوده و علاوه بر اهمیت فنی و تاسیساتی، از منظر معماری و ابنیه نیز واجد اهمیت فراوان و امروزه، تنها ساختمان تلمبه خانه باقی مانده از زنجیره ی خط لوله و تلمبه خانه های مسیر تاریخی از مسجدسلیمان به آبادان است.

مشقتی که چارلز ریچی و گروه همکارانش کشیدند فقط برای کسانی قابل تصور است که پستی بلندی های مال رو منطقه خوزستان را می شناسند.اعجاز صنعت نفت اما؛ پیروزی بر این سختی ها بود و سرانجام اواسط ۱۹۱۱میلادی، چارلز ریچی، آزمایش های اولیه را روی خط لوله به پایان رساند و اعلام کرد خط لوله مسجدسلیمان به آبادان با ظرفیت ارسال۴۰۰هزار تن نفت خام در سال آماده ی بهره برداری است.

البته پمپ ها تنها توان ارسال سالانه ۲۵۰هزار تن نفت خام را داشتند و علاوه بر آن، گاز همراه نفت خام نیز مانع بزرگی برای ارسال نفت بود.مسدود شدن خط به وسیله گاز در بلندی ها که به اصطلاح بدان”گس لاک” شدن می گفتند، باعث می شد علاوه بر ماموران محلی حفاظت از خط لوله، گروهی نیز مسئول سرکشی و تخلیه این گاز در نقاط و پوینت های مشخص شده باشند تا خط لوله را از خطر انفجار نجات دهند.گو اینکه شیرهای ایمنی تخلیه فشاری نیز به همین منظور در طول خط تعبیه شده بود.

با توسعه فعالیت های نفتی، نیاز به خطوط لوله جدید نیز مشهود بود.سال۱۹۱۴میلادی برابر با ۱۲۹۳ خورشیدی، خط لوله ی جدیدی به قطر۱۰اینچ و این بار ازآلیاژی مقاوم تر سفارش داده شد، اما جنگ اول جهانی احداث آن را تا سال ۱۹۱۵میلادی برابر با۱۲۹۴خورشیدی به تعویق انداخت.بخش زیادی از خط قدیمی که قدیمی و پوسیده بود تعویض شد، ضمن این که استفاده از آلیاژهای جدید و محکمتر در ساخت لوله ها باعث شده بود نفت با فشار بیشتری پمپاژ شود.

همزمان با اکتشاف میادین جدید نفتی در خوزستان و کهگیلویه، شریان های حیاتی خطوط لوله در مناطق نفت خیز گسترش و همچنین با ایجاد پالایشگاه های نفت در دیگر مناطق ایران، خارج از آن مناطق نیز گسترده شد.

درسال۱۹۴۷ میلادی برابر با ۱۳۲۶خورشیدی براساس مستندات پرونده ی تاریخی موجود از خطوط لوله از آرشیو کمپانی نفت انگلیس و ایران(محل نگهداری در مرکز اسناد صنعت نفت ایران)،بیش از۱۸۰۰مایل خطوط لوله به قطرهای۱۲و۱۶اینچ در مناطق نفت خیز احداث و تلمبه خانه های جدید نیز احداث گردید.

میراث صنعتی و ابنیه ی بجای مانده از زحمات چارلز ریچی و همکارانش و کارگران سخت کوش ایرانی، همچنان باقی مانده اند.از میان تلمبه خانه های مسیر، تلمبه خانه تاریخی”دارخوین”که از حدود سال۱۳۵۰خورشیدی از فاز عملیاتی خارج شده بود، در ایام جنگ ایران و عراق و بطور مشخص، موضوع حصر و شکست حصر آبادان وارد مرحله ارزشمند تاریخی دیگری شده و بعنوان یکی از موقعیت ها و مقرهای مهم سرببازان ایرانی و مدافعان میهن بوده و از این منظر نیز جایگاهی ویی و تاریخی دارد.این میراث صنعتی و بنای تاریخی با معماری خاص خود در تاریخ نهم آذر۱۳۸۹ با شماره۲۹۹۱۴ به ثبت ملی نیز رسیده است.در کنار این بنای میراث صنعتی، مجموعه صنعتی نخستین خط لوله نفت در ایران و خاورمیانه از مسجد سلیمان تا آبادان نیز شایسته ی معرفی و ثبت در میراث صنعتی مشترک جانی هستند و اقداماتی در این زمینه نیز از سوی وزارت نفت انجام گردیده است.

پی نوشت ها:

– دانیل یرگین:تاریخ جهانی نفت، جلد یک، ترجمه غلامحسین صالحیار، انتشارات روزنامه اطلاعات ۱۳۸۱

– علی یعقوبی نژاد: رئیس نفت

– عباس طرفی: مدیران صنعت نفت، جلد یک، ناشر مولف، ۱۳۷۹

– دانش عباسی شهنی؛ تاریخ مسجدسلیمان،انتشارات هیرمند،۱۳۸۰

– گزارش پروژه نقشه نخستین خط لوله نفت مسجدسلیمان به آبادان –پرویز آریان فر – مرکز اسناد صنعت نفت

– زونکن: Handing over Notes On Pipe Line Systems and Organisation April1947 مرکز اسناد صنعت نفت

– پروند ثبتی تلمبه خانه دارخوین به شماره۲۹۹۱۴

– چارلز ریچی از احداث نخستین خط لوله تا نخستین پرواز با هواپیما در ایران، ترجمه مقاله ای از مجله انگلیسیThe NAFT توسط توحید شریفی در پرتال موزه های صنعت نفت http://www.petromuseum.ir

– تلمبه خانه دارخوین، گنجینه نفت جنوب، مقاله از علمدار متولی در پرتال موزه های صنعت نفت