الزامات ایران پیشرفته سایبری- فیزیکی

از سال 1372 که اینترنت وارد ایران شد تا زمان صدور اولین بسته سیاست کلان کشور، حدود پنج‌سال فاصله را شاهدیم و متعاقبا حدود 13 سال طول می‌کشد که فهمی ذوابعاد و جامع از فضای مجازی شکل بگیرد که درنهایت منجر به ایجاد شورای عالی فضای مجازی در سال 1390 می‌شود. امروز بعد از 11 سال از فعالیت شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی و درک توفیقات و ناکامی‌های کشور در حکمرانی/ سیاستگذاری و مدیریت فضای مجازی و مناسب کردن آن برای زیست مجازی جامعه ایرانی، موارد ذیل باید موردتوجه قرار گیرد:

۱- فضای مجازی امروز دیگر فناوری صرف ارتباطی نیست، بلکه یک زیست‌بوم اجتماعی- فناورانه است و فناوری اطلاعات و ارتباطات با سایر فناوری‌ها تفاوت ذاتی دارد؛ چراکه فناوری‌ای «فضاساز» است و طبعا سیاستگذاری و مدیریت آن نیازمند دانش ذوابعاد اجتماعی- فناورانه است. مسامحتا و برای تقریب ذهن اینکه فضای مجازی «فناوریه الحدوث و اجتماعیه البقاء» است.1

۲- فضای مجازی به‌عنوان ترجمه نادقیق از عبارت cyberspace، ماهیت و کارکردی متفاوت از آن فهم ابزاری و عمدتا تفریحی (fun) و خدماتی مرسوم در جامعه دارد. سایبرنتیک در معنای واقعی خودش به‌معنای سکانداری و فرمانروایی و به‌عبارت دقیق‌تر، حکمرانی است. غایت و کارکرد فضای سایبر، حکمرانی است و با توجه به رشد فزاینده آن در جامعه ایرانی به‌تبع روند جهانی، فضای سایبر نه‌تنها یکی از حوزه‌های راهبردی توسعه و پیشرفت، بلکه بازو، بستر و پیشران توسعه و پیشرفت است. برای همین کشورهای پیشرو، چشم‌انداز پیشرفت و توسعه خود را سایبری-فیزیکی تعریف و سیاست و برنامه‌های ملی وصول بدین مهم را تدوین و تقسیم‌کار کرده‌اند. جامعه5 (society5) ژاپن، صنعت4 (industry4) اتحادیه اروپا، اینترنت پلاس چین و... نمونه‌هایی از این طرح کلان برای آینده نزدیک سایبری فیزیکی‌شان است.

۳- بیانیه گام دوم رهبر انقلاب، دکترین کلان تداوم انقلاب اسلامی و سیاست‌های کلان نظام جمهوری اسلامی در مسیر پیشرفت است. با توضیحاتی که ارائه شد، برنامه کلان جمهوری اسلامی در حوزه فضای مجازی (cyberspace) به‌عنوان حداقل یکی از حوزه‌های راهبردی توسعه و پیشرفت، و فراتر از آن به‌عنوان پیشران توسعه و پیشرفت، در دنیایی که سایبری- فیزیکی شده و روزبه‌روز بر شدت آن افزوده می‌شود، محل تامل و تدبیر جدی است. حواس‌مان باشد به همان میزان که آمریکا در فضای فیزیکی رو به افول است، در فضای مجازی درحال‌ توسعه و افزایش سلطه خود است. پرسش اینجاست در دنیایی که سرتاسر مجازی شده، برنامه توسعه و پیشرفت ما درکنار سلطه مجازی غرب چیست؟ این پرسشی است که شورای عالی فضای مجازی کشور باید بدان پاسخی روشن در دو سطح نظری و راهبردی بدهد.

۴- قدرت گرفتن بخش خصوصی و عمومی در همه عرصه‌های فضای مجازی اعم از زیرساخت، سرویس، محتوا و... ضرورت استفاده از ادبیات حکمرانی (governanace) به‌جای حکومت (government) را گوشزد می‌کند. در ساده‌ترین توضیح، گوهر تفاوت ادبیات حکمرانی و حکومت‌داری، در مشارکت افراد خارج از حکومت در تعیین منبع مشروعیت اعمال سلطه(sovernty) و در فرآیند سیاستگذاری و اجراست و با این منظر، شکل‌گیری انقلاب اسلامی و تثبیت و اداره نظام جمهوری اسلامی در دهه اول انقلاب، تجلی بالای ادبیات حکمرانی در مدیریت کشور است. مشارکت حداکثری مردم در شکل‌گیری نظام و اداره کشور، مثلا در تجربیاتی چون جهاد سازندگی و سپاه پاسداران و... شواهدی بر این مدعاست. از سوی دیگر ادبیات و الگوی «حکمرانی خوب (good governance) » به‌عنوان یکی از الگوهای حکمرانی، خصوصا بعد از توسعه فضای مجازی در کشور شدیدا موردتوجه قرار گرفته و عموما هم به‌اشتباه به‌عنوان «تنها» الگوی حکمرانی شناخته شده و مهندسان فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی این الگو را پیش‌فرض گرفته‌اند و براساس آن اقدام به تحلیل و تجویز و اقدام می‌کنند. درحالی‌که حکمرانی خوب ادامه سیاست‌های اجماع واشنگتنی و پساواشنگتنی بانک جهانی برای توسعه (البته توسعه با حفظ سلطه غرب) کشورهای جهان سوم است. حکمرانی خوب علی‌رغم اصلاحاتی که در سیاست‌ها و اقدامات داخل کشور ایجاد می‌کند باعث باز شدن سلطه سایر کشورها بر امورات داخلی ما می‌شود... اینها مواردی است که در تور رصد علوم مهندسی درنمی‌آید. طبعا طراحی نظریه، الگو و سازوکار مشارکت بخش خصوصی و عمومی در حکمرانی فضای مجازی کشور بدون اینکه فرصتی برای دست‌اندازی بیگانگان در امور داخلی ما شود و همچنین بخش خصوصی دست‌ساخته جایگزین بخش مردمی و بخش خصوصی واقعی نشود، یکی از اولویت‌های امروز ماست.

۵- شیفتگی تاریخی ما در قبال علم و تکنولوژی غربی و شیوع تلقی پوزیتیویستی از آن در لایه‌های مختلف سنتی و مدرن جامعه ایرانی، و ضعف بدنه علوم انسانی و اجتماعی (اعم از سنتی و مدرن و انتقادی) در تبیین و حل مسائل کشور، زمینه را برای استغنای بدنه علوم دقیقه و فنی و مهندسی از حوزه علوم انسانی و اجتماعی مهیا کرده است و مهندسان در بهترین حالت سعی می‌کنند متغیرهای اجتماعی موثر در حوزه فنی را با پارادایم «فیزیک اجتماعی» آگوست کنت تحلیل و تبیین کنند.

۶- شکل‌گیری شورای عالی فضای مجازی و مرکز ملی تلاشی بود برای ایجاد قرارگاه فراقوه‌ای و فراحوزه‌ای فضای مجازی با ترکیب ذوابعاد فناوری، اقتصاد، فرهنگ و امنیت و... و قرار بود دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط اعم از وزارت ارتباطات، وزارت اطلاعات، وزارت ارشاد، نیروهای مسلح، وزارت علوم و آموزش‌وپرورش و... در خط فرمان سیاستگذاری آن باشند و مرکز ملی محل سیاستگذاری مشارکتی و یکپارچه فضای مجازی و متعاقبا تقسیم‌کار ملی بین همه ذی‌نفعان باشد ولی اتفاقی که رخ داد، این بود که هر بخش برای به زیرسلطه درآوردن مرکز ملی کم نگذاشته و این رویه متوقف هم نخواهد شد. درحالی‌که این مسیری اشتباه است و همه باید کمک کنیم که جایگاه مستقل و فراحوزه‌ای و فرادستگاهی مرکز ملی فضای مجازی در عین نقش قرارگاهی، هماهنگی و فرماندهی آن حفظ شود.

۷- نظام آموزش عالی کشور علی‌رغم تاکیدهایی که در پیوست‌های اول و دوم حکم اعضای شورای فضای مجازی انجام پذیرفته، هنوز نتوانسته برنامه علمی مدون برای تولید اندیشه بومی و همچنین تربیت متخصصان ذوابعاد فضای مجازی ارائه کند ولی طی این دودهه و اندی تجربیات کلان و بخشی حکمرانی فضای مجازی، نیروهای مختلفی در کلیت و ابعاد فضای مجازی تربیت و رشد یافته‌اند که اصلی‌ترین سرمایه انسانی کشور هستند و باید ترکیب نیروی انسانی مرکز ملی فضای مجازی متناسب با این اصل «ذوابعاد بودن» بازترمیم و ارتقا یابد. طبعا سپردن مسئولیت‌های کلیدی در مرکز ملی فضای مجازی به نیروهای تک‌بعدی یا ناآشنا با دودهه تجربه فعالان حکمرانی فضای مجازی، اشتباهی نابخشودنی است.

پی‌نوشت:

۱. ملاصدرا در توصیف نفس می‌گوید: «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا...» یعنی نفس در ابتدای پیدایش، موجودی جسمانی است، اما درطول زندگی، به‌واسطه حرکت جوهری، کمال می‌یابد و به موجودی روحانی تبدیل می شود. با همین تعبیر درمورد فضای مجازی هم می‌توان گفت که در ابتدای پیدایش پدیده‌ای فناورانه است اما در فرآیند استفاده توسط انسان، تبدیل به پدیده‌ای اجتماعی و جامعه‌ساز می‌شود با این توجه که هیچ‌وقت از فناوری منقطع نمی‌شود