طرح جامع مطالعاتی دریاچه سد شهرچایی (اورمیه)

سد شهر چای که در 12 کیلومتری شهر ارومیه بر روی رودخانه ای به همین نام احداث شده، از سال 1384 آبگیری شده است. دریاچه مصنوعی که در پشت این سد تشکیل شده ممکن است تا بیش از 200 میلیون متر مکعب آب را در خود جای دهد. با توجه به وجود چنین منبع آبی نسبتا عظیمی، بررسی توان و ظرفیتهای شیلاتی آن مورد توجه متولیان امرقرار گرفته است. لذا، طی قراردادی، مطالعه جامع زیست محیطی و شیلاتی این منبع آبی، از سوی اداره کل شیلات استان آذربایجانغربی به "مرکز تحقیقات آرتمیای کشور واگذار گردید. بررسی های مذکور در یک دوره مطالعاتی یکساله و از آبان ماه 1385 آغاز گردید. بخشی از مطالعات شامل بررسی تاریخچه آب و هواشناسی و گردآوری ، تنظیم و تدوین اطلاعات مربوط به زمین شناسی و خاک شناسی حوزه آبریز مربوطه بود. در بخش دیگر، با جمع بندی اطلاعات موجود در خصوص ویژگی های زیست محیطی منطقه از نظر موجودی حیات وحش و نوع پوشش گیاهی، تاثیرات این عوامل بر اکوسیستم آبی مورد نظر مورد بررسی قرار گرفت. در زمینه ارزیابی ظرفیتهای شیلاتی، با تعیین ایستگاههای مناسب نمونه برداری و انجام نمونه برداریهای ادواری، عوامل و پارامترهای مهم فیزیکی و شیمیایی آب ، تنوع و تراکم پلانکتونهای گیاهی و جانوری و کفزیان و تنوع و تراکم ماهیان این اکوسیستم بطور فصلی مورد مطالعه قرار گرفتند. یخبندان نسبتا طولانی در فصل زمستان، ضمن آنکه مانع از انجام نمونه برداریها و انجام بررسی ها در این فصل شد، می تواند بعنوان یک عامل بازدارنده در بهره برداریهای شیلاتی آینده مورد نظر قرار گیرد. مطالعات نشان داد که دریاچه مورد بررسی بعلت عدم ارتباط سیستم آبی تغذی کننده آن با سایر منابع و نیز جدید بودن تشکیلات دریاچه ای در پشت سد، از نظرموجودیت عناصر زیستی و غذایی همچون پلانکتونها، بنتوزها و ماهیان، هم از نظر تنوع و هم تراکم، نسبتا فقیر است. با اینحال، ذخیره آب موجود که به نوعی می تواند مهمترین عنصر بالقوه برای اجرای طرحهای شیلاتی باشد، به لحاظ حجم قابل ملاحظه، عدم تاثیر پذیری از منابع آلاینده و نیز دارا بودن عوامل فیزیکی و شیمیایی مناسب، می تواند برای فعالیت های آبزی پروری مورد توجه قرار گیرد. هرچند که انجام بر نامه ریزیهای اصولی، طولانی و پایدار، مستلزم تکمیل اطلاعات موجود و پایش عوامل زیستی و غیر زیستی موثر بر این حوزه و منبع آبی در یک دوره زمانی چند ساله است.استفاده از هر منبع آبی برای اجرای برنامه های توسعه ای، چه بمنظور تامین آب شرب و چه جهت مصارف کشاورزی و صنعتی و بویژه بعنوان بستری برای اجرای طرحهای شیلاتی، نیازمند شناخت تاریخچه و منشا تشکیل آن و نیز تغییرات کمی و کیفی در یک دوره چندین ساله است. هر قدر این شناخت کامل تر بوده و به پشتوانه اطلاعات جامع و صحیح، طولانی تر و دقیق تری حاصل شده باشد، برنامه ریزی های آتی با دقت و اطمینان بیشتری صورت خواهد گرفت. چنین شناختی، تضمینی برای دستیابی به اهداف و عملی شدن طرحها خواهد بود.اطلاع از پیشینه و منشا پیدایش یک رود و یا یک آبگیر، تغییرات فصلی و سالانه در کمیت و کیفیت آب طی یک دوره زمانی، مطالعه مسیر و نحوه ارتباط منابع آبی تغذیه کننده، حجم وسطح مقطع هرشاخه آبی، میزان موادمعلق وحمل شده، سطح رسوب برداری و رسوب گذاری، احتمال اختلاط با آبها و مواد حاشیه ای و نحوه و میزان تاثیر پذیری از شرایط بیرونی و انسانی، وضعیت و جنس خاک و اثر آن بر کیفیت آب، اختصاصات اقلیمی وآب و هوایی و اثرکلیما و ریزشهای جوی بر نوسانات آبی، حجم قابل توجهی از اطلاعات و داده ها را در اختیار می گذارند تا بتوان ضمن داشتن دیدگاهی کامل و دقیق از یک رودخانه و مخزن آبی که ظرف و بستر اصلی بهره برداریهای شیلاتی است ، بر اساس قابلیت ها و تغیرات طبیعی آن ، به بهره برداری و بهره وری بهینه ازآن اقدام نمود.بدین لحاظ، در انجام طرح مطالعات شیلاتی دریاچه سد شهر چای، توجه به ویژگی های هیدرولوژیک و تاریخچه تغییرات نظام آبی رودخانه شهر چای و نیز خصوصیات زمین شناختی و خاک شناختی این حوضه آبی و نیز گردآوری اطلاعاتی در خصوص شرایط عمومی اقلیمی تاثیرگذار بر آن، مد نظر قرار گرفته است.در بررسی سوابق و اطلاعات موجود، تاکید و توجه اصلی بر اطلاعاتی است که جنبه کاربردی تری داشته و برای تجزیه و تحلیل های واقعی، بمنظور بهره برداریهای شیلاتی در آینده، قابل استفاده می باشند. اطلاعات حاضر در برگیرنده اختصاصات و ویژگی های هیدرولوژیک، زمین شناختی، خاک شناختی و اقلیم شناختی حوضه آبریز رودخانه شهرچای می باشد، که برگرفته از مطالعات چندین ده ساله سازمانهای مربوطه، بویژه سازمان آب منطقه ای استان آذربایجانغربی است. این اطلاعات نشان می دهد که این حوضه آبی از بیش از 50 سال قبل مورد مطالعه قرار گرفته است. گردآوری بخش قابل توجه ای از اطلاعات موجود، حاصل تلاش و کنکاش شرکت های مهندسی منابع آب است که در پی مطالعه این منابع و کنترل و بهره وری از آنها بوده اند. بویژه، بررسی های متعددی که قبل از احداث سد در مسیر رود شهر چای و در فواصل زمانی مختلف انجام گرفته اند.برآورد رژیم آبدهی رودخانه شهرچایی در محل احداث سد، ارزیابی ابعاد محتمل سیلاب و تعیین سیلاب طراحى سد و نیز بررسى مسایل مربوط به رسوب و کیفیت آب رودخانه مزبور، موضوع این بخش از مطالعات را تشکیل می دهد. محل احداث سد، همانطورکه در شکل شماره 1 ملاحظه می شود، در نقطه واقع در حدود 7 کیلومترى بالادست بندارومیه می باشد. مساحت حوضه آبریز شهرچاى در بندارومیه 412 کیلومتر مربع و در محل سد، 330 کیلومتر مربع می باشد.در گزارش های اولیه، مطالعات هیدرولوژى رودخانه شهرچاى در محل بند ارومیه نیز در چارچوب بررسى هیدرولوژیک کلى حوضه هاى آبریز مشرف به دشت ارومیه انجام گرفته و ضمن معرفى ایستگاه هاى هیدرومترى موجود و قدمت آمار مربوط به هر یک از ایستگاه ها، به معرفى پارامترهاى مربوط به رژیم جریان آنها پرداخته شده است. درمورد حوضه آبریز شهرچاى در بند ارومیه، به مساحت 414 کیلومتر مربع، صحبت از وجود دو ایست