بهبود کارایی مصرف آب در محصولات استراتژیک

بخش عمده منابع محدود آب کشور جهت کشت محصولات مختلف کشاورزی مصرف می شود که با توجه به رشد روزافزون تقاضا برای موادغذایی وکمبود آب، ضرورت توجه جدی به افزایش محصول به ازای آب مصرفی را هرچه بیشتر نشان می دهد. راهکارهای مختلفی را در این زمینه می توان به کار بست که یکی از راهکارهای اصلی در این زمینه کاهش تلفات آب آبیاری و افزایش راندمان آبیاری است. در این راستا، جهت بهبود روش های آبیاری و استفاده صحیح از منابع آب کشور، اولین گام در بالا بردن راندمان های آبیاری ارزیابی سیستم های موجود است. همچنین برای برنامه ریزی تولیدات کشاورزی و استفاده بهینه از منابع آب محدود ضروری است که اعداد اندازه گیری شده و قابل اعتمادی از مقدار کارآیی مصرف آب محصولات زراعی به دست آید. بدین منظور پنج طرح شامل: - بررسی تاثیرتحکیم بستر شیار و آرایش کاشت در بهرهصوری مصرف آب، کیفیت و کمیت چغندرقند (استان آذربایجان غربی) - بررسی تاثیر پوشش انهار و توسعه شبکهصهای آبیاری بر بهرهصوری مصرف آب و وضعیت اقتصادی کشاورزان (استان خراسان رضوی)، - ارزیابی کارآیی مصرف آب و راندمان آبیاری در اراضی کشاورزی (استان سمنان)، - بررسی فنی و اقتصادی روشهای مختلف انتقال آب مطالعه موردی (شهرستان سیرجان و رفسنجان)، - میزان اثر بخشی تجهیز و نوسازی اراضی و استفاده از لوله های هیدروفلوم بر راندمان و کارایی مصرف آب در استان سمنان انجام گردید. خلاصه نتایج به دست آمده از این طرحها به صورت زیر است: به منظور بهبود راندمان آبیاری و بهرهصوری مصرف آب در زراعت چغندرقند، طرح بصورت اسپلیت پلات در قالب بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار در منطقه نقده به مدت دو سال (‮‭1388-89‬) اجرا گردید. در طول دو سال اجرای شده از این طرح، دو تیمار آرایش کاشت شامل 1-کاشت یک ردیفه با فاصله خطوط کاشت ‮‭50‬ سانتیصمتر 2 ،‭((A‬1-کاشت دو ردیفه با فاصله ‮‭50‬ سانتیمتری خطوط کاشت در طرفین جویچه و فاصله ‮‭40‬ سانتیصمتری بوته در روی ردیف ‭(A‬2) در کرتهای اصلی و چهار تیمار نحوه تحکیم بستر شیار در کرتهای فرعی در سه تکرار اجرا گردید. تغییر آرایش کاشت معمول منطقه (یک ردیفه ‮‭50‬ سانتیصمتر) به آرایش کاشت دو ردیفه ‮‭50‬*‮‭40‬ به افزایش ‮‭15/6‬ درصدی عملکرد ریشه و افزایش ‮‭20/7‬ درصد عملکرد شکر ناخالص انجامید و ‮‭24/2‬ درصد نیز در مصرف آب صرفه جویی گردید. متوسط مصرف آب در تیمار بدون غلطک ‮‭14080‬ متر مکعب در هکتار بود که یک، دو و سه نوبت غلطک زنی در طول فصل زراعی موجب شد به ترتیب ‮‭10/6‬%، 9/%‮‭14‬ و 8/%‮‭18‬ در مصرف آب صرفه جویی شود. سه نوبت غلطک زنی موجب بهبود بهرهصوری مصرف آب (بر اساس عملکرد ریشه) به میزان 6/%‮‭24‬ نسبت به تیمار بدون غلطک گردید.غلطک زنی و تحکیم بستر شیار مشخصات هندسی و هیدرولیکی جویچهصها تحت تاثیر قرار داد و در اولین آبیاری غلطک زنی سرعت پیشروی آب در جویچه را حدود %‮‭30‬ افزایش داد و راندمان کاربرد آب در شیار را ‮‭51/7‬درصد بهبود بخشید. با آرایش کاشت دوردیفه ‮‭50‬*‮‭40‬ و انجام سه نوبت غلتک زنی در زراعت چغندرقند در منطقه نقده تحت روش آبیاری سطحی میصتوان در مصرف آب ‮‭34/7‬ درصد صرفه جویی نمود. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از پرسشنامه ها و اندازه گیریها در استان خراسان رضوی (چهار منطقه مشهد، سبزوار، گناباد و کلات) نشان داد که با اجرای لوله یا پوششصدار کردن کانالها و حذف قسمت عمده ای از تلفات انتقال آب، کشاورزان با آب صرفهصجویی شده عملکرد یا سطح زیرکشت محصولات مختلف خود را افزایش دادهصاند. مدیریت مزرعه و بهرهصوری مصرف آب قبل و بعد از اجرای لوله یا پوششص کانالها تفاوتی نداشته است. نتایج نشان داد که راندمان انتقال آب در کانالها در منطقه مشهد و کلات به ترتیب ‮‭82/91‬ و ‮‭77/85‬ درصد میصباشد. اجرای لوله یا پوشش کانالها در تمامی مناطق تحقیق باعث رونق اقتصاد کشاورزان شده است. در مناطق کلات، مشهد و گناباد درآمد سالیانه کشاورزان به ترتیب ‮‭71‬/،‮‭108/05 31‬ و ‮‭62/70‬ درصد افزایش یافته است. اجرای پروژهصهای انتقال آب با لوله در منطقه سبزوار نیز درآمد سالیانه کشاورزان را ‮‭122/13‬ درصد افزایش داده است. نتیجه ارزیابی راندمان آبیاری سطحی و تعیین کارآیی مصرف آب در استان سمنان در قطعات زراعی انتخاب شده که به کشت پنبه، خربزه، سیب زمینی و انگور اختصاص یافته اند، نشان می دهد که بیشترین تلفات آب در آبیاری اول وجود دارد و متوسط راندمان های آبیاری در اکثر مزارع مطالعه شده نسبت به عوامل متعددی از قبیل مدیریت مزرعه، عمق، طول و شیب جویچه ها و کرت ها، خصوصیات فیزیکی خاک، نوع محصول و عوامل دیگر متغیر است. متوسط مقادیر راندمان کاربرد آب برای مزارع پنبه، سیب زمینی، خربزه و انگور به ترتیب برابر 2/،‮‭3 35‬/،‮‭19/6 31‬ و ‮‭51/4‬ درصد برآورد شده است. براساس مقادیر به دست آمده از این پژوهش، قسمت عمده تلفات به صورت نفوذعمقی بوده و مدیریت آبیاری در مزرعه نقش بسزایی در جلوگیری از تلفات آبیاری داشته است. بی توجه بودن به خصوصیات خاک، شیب زمین، عمق و طول شیارها و نامناسب بودن زمان شروع آبیاری با نیاز آبی گیاه و کم بودن دبی ورودی به جویچه ها سبب افزایش تلفات آب در مزارع شده است. براساس نتایج حاصله متوسط مقدار شاخص کارآیی مصرف آب محصولات زراعی پنبه، سیب زمینی، خربزه و انگور در مناطق مطالعه شده استان سمنان به ترتیب برابر ‮‭47‬/،‮‭03 0‬/،‮‭35 2‬/،‮‭5/18 0‬ کیلوگرم بر مترمکعب اندازه گیری گردید. مدیریت خوب کشاورز در زمینه تامین نیاز آبی مزرعه و تامین به موقع نهاده های کشاورزی مانند کود و سم و داشتن اطلاعات علمی و تجربی خوب وی از عوامل اصلی افزایش کارآیی مصرف آب در این مزارع بوده است. نتیجه بررسی فنی و اقتصادی روشهای مختلف انتقال آب در شهرستان های سیرجان و رفسنجان نشان داد که کشاورزان منطقه جهت انتقال آب به مزارع، بیشتر از کانال های پوشش دار استفاده می نمایند. این پوششها اغلب بتنی و در بعضی موارد به صورت لوله است. بررسی میزان تلفات آب