بررسی عملکرد، اجزا عملکرد، کارایی انرژی و بازده اقتصادی گندم در نظام های تناوبی مبتنی بر گندم

امروزه با ساده شدن نظام های زراعی کمتر به نقش تناوب زراعی در پایداری و ثبات بوم نظام های زراعی توجه می شود و شناخت کافی از خصوصیات یک تناوب زراعی موفق وجود ندارد. در همین راستا استفاده از نظام های مطلوب منجر به استفاده بیشتر از منابع است. به منظور بررسی تغییرات عملکرد ، اجزاعملکرد و خصوصیات رشدی گندم رقم بهار (لاین ‮‭79-7‬‭-M) ‬و نحوه تاثیرپذیری آن از تناوب های مختلف، این تحقیق با استفاده از طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار به مدت 5 سال زراعی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی کاشمر اجرا شد. تیمارهای آزمایشی شامل هشت نظام تناوبی : 1-کشت مداوم گندم2،-گندم- (ماشک جو)-گندم- (خلر گندم)- گندم 3،-گندم-آیش (خربزه گندم)- زیره سبز (پنبه گندم ) (تناوب رایج) 4،-گندم- آیش ( ذرت کلزا)- گندم- (پنبه -گندم )، 5-گندم- شبدرایرانی - ( ذرت گندم ) آیش- ( پنبه-گندم)6،-گندم- سورگوم (خربزه گندم ) کلزا -(پنبه گندم)7،- گندم-( خلر -گندم ) کلزا ( پنبه زیره سبز)-گندم ، 8- گندم-(کنجد کلزا) - گندم- (ذرت گندم) (سورگوم گندم) می باشند. یادداشت برداری ها و اندازه گیری های لازم در طول فصل رشد برای هر محصول زراعی به صورت جداگانه انجام شد. نتایج تجزیه واریانس برای عملکرد و اجزای عملکرد گندم در سال آخر اجرای آزمایش حاکی از اثر معنی دار (در سطح یک درصد) تناوب زراعی بر عملکرد دانه و تعداد دانه در سنبله گندم بود. مقایسه میانگین نشان داد که تناوب شماره 7 با میانگین ‮‭5786/9‬ کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد دانه را داردکه دارای تفاوت معنی دار آماری با سایر تیمارهای تناوبی بود و کمترین عملکرد دانه (‮‭2449/4‬ کیلوگرم در هکتار) از تیمار تناوبی هشتم حاصل شد. پس از جمع بندی نتایج پنج ساله می توان اظهار نمود که که بالاترین عملکرد گندم در سال سوم تناوب دوم با مقدار ‮‭5850‬ و پس از آن در سال پنجم تناوب هفتم با مقدار ‮‭5785/7‬ مشاهده شد. سایر محصولات اقتصادی از قبیل محصول سورگوم با مقدار ،‮‭9484‬ محصول ذرت علوفه ای با مقدار ‮‭18760‬ و محصول کلزا با مقدار ‮‭3240‬ به ترتیب در سال های چهارم، سوم و دوم در تیمار هشتم و محصول پنبه با مقدار ‮‭4780/8‬ کیلوگرم در هکتار در سال چهارم تیمار پنجم تولید شد. نتایج ارزیابی اقتصادی نشان داد که تیمار شماره 8 با نرخ بازده ‮‭283/4‬ درصد برترین تیمار بود و پس از آن به ترتیب تیمارهای ،‮‭5 3‬ و 1 قرار داشتند. تیمارهای ،2 ،‮‭6 4‬ و7 نیز بطور نسبی غیر اقتصادی بودند. همچنین حساسیت تیمارها نسبت به تغییر قیمت کم بوده و حساس ترین تیمار، تیمار 2 بود. در بین محصولات ذرت با نرخ بازده حدود ‮‭294‬ درصد در صدر قرار داشت و خربزه با نرخ ‮‭269‬ درصد در مرتبه بعدی بود. از نظر انرژی تیمار 1 با نسبت انرژی ‮‭3/88‬ کاراترین تیمار بود و پس از آن تیمار 8 قرار داشت. کمترین بازده نیز متعلق به تیمار 7 بود. تناوب یک اگر چه از نظر انرژی در رده اول قرار داشت اما از نظر زراعی تناوب پایداری نیست. انتخاب تیمار 1 بجای اقتصادی ترین تیمار(تیمار 8) منفعت خالص را از ‮‭130238300‬ ریال به ‮‭82718950‬ ریال کاهش می داد (‮‭36/5‬ درصد کاهش درآمد خالص). بالاترین نسبت انرژی متعلق به خلر(‮‭5/95‬) بوده و بعد از آن ذرت علوفه ای (‮‭5/25‬~‮‭4/27‬) قرار داشت و کمترین میزان نیز متعلق به زیره سبز به میزان ‮‭0/06‬ بود. همچنین تیمار شماره 8 با داشتن ‮‭434‬ ریال منفعت به ازای هر متر مکعب آب بالاترین درآمد خالص را بین تیمارها داشت این موقعیت برای محصولات مورد مطالعه متعلق به زیره سبز بود(‮‭667‬ ریال). بالاترین بهره وری انرژی به ازای هر متر مکعب متعلق به تیمار 1 (‮‭23/16‬) و در بین محصولات متعلق به خلر (‮‭33/63‬)بود. کلمات کلیدی: بهره وری آب، بهره وری انرژی، ماده خشک، شاخص تناوب، کارایی اقتصادی، نظام زراعی