یاقوتِ سرخ؛ خرد، آتشِ میانجی و جان تحلیل بیتی از دیباچة شاهنامه بر بنیان باورهای ایرانی شیعی

در بیتی از دیباچۀ شاهنامه، دربارۀ جوهر آسمان آمده است: ز یاقوت سرخ است چرخ کمبود/ نه از آب و باد ونه از گرد و دود. مصراع دوم دربردارندۀ اندیشۀ مفسران اهل سنت است که آفرینش آسمان را از آب، باد، گرد (برق لطیف حاصل از برخورد بخارهای دخانی) و دود (بخار آب) می انگارد که فردوسی آن را نمی پذیرد؛ اما او تحت تأثیر باورهای موجود در فرهنگ باستانی ایران و مذهب اسماعیلی، محتملاً آسمان (ساقوت سرخ) را در بیانی مجازی، گوهر آتش پنداشته است. در نظر ایرانیان، آسمان از سنگ ساخته شده یوده و بنابر روایت شاهنامه، از برخورد سنگی به سنگ دیگر، آتش پدیدار گشته است؛ بنابراین، سبب آفرینش آتش؛ یعنی سنگ (یاقوت سرخ) گفته شده و از آن، آتش اراده شده است. در یشت های اوستا نیز، آمده است که آسمان کاخی برساخته از گوهری آسمانی یا زیوری (آتش) است. در روایت پهلوی نیز، بنیان آسمان از آتش دانسته شده است؛ همچنین می بینیم که آتش از خرد اورمزد زاده می شود و آتش، خود پدید آورندۀ جان است؛ بنابراین می توان یاقوت سرخ (آتش) را مجازاً خرد و جان پنداشت که بنابر باوری اسماعیلی، آ،ریننده و نگاه دارندۀ آسمان است. بر این باید افزود که ناصری خسرو اسماعیلی نیز، جوهر آسمان را از آتش می داند و مقدسی معاصر با فردوسی به این که گروهی به آتشین گوهر بودن آسمان اعتقاد دارند، اشاره کرد که فردوسی محتملاً اسماعیلی نیز، می توانسته از این گروه بوده باشد.

Keywords:

یاقوت سرخ , سنگ , آتش , خرد , جان