سخن سردبیر: چالش های سردبیری

چالش‎های سردبیری فراوان است و من در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‎کنم. البته بسیاری از این چالش‎ها به همه نشریات مربوط است؛ اگر چه هر نشریه ای هم ممکن است مشکلات خاص خود را داشته باشد. نکته ای که عموم مقالات گرفتار آنها هستند عدم توجه به ضرورت، هدف و فایده مقاله ها است. گاهی یک یا دو مورد از آنها و گاه هر سه با هم مورد غفلت قرار می­ گیرند و یا توجه به آنها کم رنگ می­ شود. توضیح اینکه اگر مقاله ضرورت داشته باشد به این معنا است که مقاله از یک نیازی و به ویژه از نیاز بومی برخاسته است و اگر چنین باشد طبعا دو مقوله هدف و فایده هم در آن مستتر است. در اینجا فقط اولویت می ماند که باید لحاظ شود. یعنی مقاله ای ممکن است ضرورت داشته باشد ولی در اولویت نباشد. همچنین مقاله ­ای ممکن است هدف مشخصی داشته باشد در حالی که ضرورت و اولویتی بر آن مترتب نباشد و یا فایده مقاله کم باشد و حتی بی فایده باشد؛ هرچند مشکل نویسنده را برای مقاصد خاصش برطرف کند. روال ما در نشریه تحقیقات اطلاع‎رسانی و کتابخانه‎های عمومی به این ترتیب است: ابتدا مقاله‎های دریافتی را در هیئتی دو یا سه نفره بررسی اجمالی می‎کنیم تا چنانچه استواری کافی داشت و مرتبط به کتابخانه‎های عمومی بود، آنها را از طریق سامانه فصلنامه برای اعضای هیئت تحریریه می‎فرستیم تا ظرف مدت محدودی نظر خود را در مورد پذیرش یا عدم پذیرش مقاله بیان و داور پیشنهادی خود را از فهرست نام داوران موجود در سامانه و یا افراد صاحب نظر دیگر خارج از سامانه که می شناسند انتخاب و اعلام نمایند. آنگاه با بررسی نظرات آنان تصمیم نهایی در مورد داوری مقاله گرفته می‎شود. پس از ارسال مقالات به داوران و اخذ نظرات ایشان، وضعیت مقاله مبنی بر (پذیرش، عدم پذیرش و یا نیاز به ویرایش) برای نویسندگان مقالات ارسال می شود. متاسفانه بیش از ۷۰ الی۸۰ درصد مقالات از کیفیت لازم برخوردار نیست و در داوری نمی تواند حد نصاب پذیرش را کسب نماید. پس از طی مراحل داوری، مقالات برای انتشار در شماره های مختلف بر اساس موضوع دسته بندی می شوند. در آخرین مرحله و قبل از چاپ هر شماره، مجددا سردبیر مقالات را به دقت بررسی می‎کند و در این مرحله است که باز اشکالاتی دیده می‎شود که باید توسط نویسنده رفع شود. پس از اتمام این مرحله و آماده شدن فصلنامه برای چاپ، فایل نهایی نشریه به مدت حدود یک هفته برای هیئت تحریریه ارسال می شود تا چنانچه نقطه‎نظری داشتند اعلام کنند. با این حال چالش‎هایی وجود دارد که عمده آنها به قرار زیر است: ۱- تشکیل نشدن جلسات هیئت تحریریه. با آنکه قرار و روال این بوده است که حداقل برای هر شماره فصلنامه یک جلسه هیئت تحریریه داشته باشیم اما متاسفانه به دلایل مختلف این جلسات به تعویق می‎افتد. البته باید گفت این بلایی است که اغلب نشریات با آن دست به­ گریبان هستند. در عین حال تشکیل این جلسات تاکنون راهگشا بوده است. ۲- مشارکت فعال نکردن بعضی از اعضای هیئت تحریریه در مشاوره‎ها. با آنکه به‎طور معمول همه مقالات برای اعضای هیئت تحریریه فرستاده می‎شود گاهی بعضی از ­اعضا بدون مطالعه مقاله داور پیشنهاد می کنند و به‎صورت تصادفی افرادی را به‎عنوان داور معرفی می‎کنند که اصلا ربطی به موضوع ندارد و بعضی‎ها هم که اصلا پاسخ نمی‎دهند. ۳ – مقالات کم محتوا: یکی از چالش‎های نشریه دریافت مقالات کم‎محتوا و عموما مستخرج از پایان‎نامه‎ها و رساله‎ها است. مقاله مستخرج از رساله و پایان‎نامه به قدرت و قوت پایان‎نامه وابسته است. اگر پایان‎نامه و رساله‎ای به قول معروف جاندار و ارزشمند باشد مقاله آن هم ارزشمند خواهد بود. نکته‎ای که قابل توجه است این است که گاه دانشجویان زرنگی می­ کنند و از رساله به زور چند مقاله درمی‎آوردند که طبعا بعضی از آنها بسیار کم‎ارزش و کم‎محتوا است. ۴- محدودیت انتشار مقاله از یک نویسنده و کثرت مقالات در صف انتظار یک نفر. از نظر قانون مصوب کمیسیون نشریات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نشریه مجاز نیست در یک سال از یک نویسنده بیش از یک مقاله چاپ نماید. چاپ بیش از یک مقاله در یک سال از یک نویسنده باعث کاهش امتیاز نشریه می شود. از طرف دیگر گاه یک نفر در موضوع کتابخانه­ های عمومی مقالات مکرر دارد. این امر یکی از معضلات نشریه است. از آنجا که فقط ما یک نشریه در حوزه کتابخانه‎های عمومی داریم و از طرفی ممکن است یک دانشکده گرایش کتابخانه‎های عمومی با اساتید محدود داشته باشد، استاد هم بخواهد نامش در همه مقالات باشد و آنگاه برای نشریه امکان‎پذیر نیست که بیش از یک مقاله از وی را چاپ کند. البته گاهی اوقات دانشجو بدون اینکه استاد بداند نام وی را برای اعتبار بیشتر مقاله اضافه می کند که خود چالش دیگری است. ۵- جابه جایی نویسنده مسئول و یا انصراف بدون اعلام کتبی. در مواردی اتفاق می‎افتد که نویسنده مسئولی از مسئول بودن انصراف می‎دهد اما حاضر نیست به صورت کتبی بنویسد آنگاه استاد دائما پیگیری می‎کند تا مقاله چاپ شود. به استاد گفته می‎شود درست است که مسئولیت را شما می‎پذیرید ولی دانشجو هم باید کتبا انصرف خود را اعلام کند. ۶- نامستدل بودن مقاله‎ها. نامستدل بودن مقالات چالش بزرگ مقالات امروزی ماست. البته این بستگی به ذهن نقاد و وقاد نویسنده دارد و چیزی نیست که به زور بشود آن را تحمیل کرد. وقتی مسئله در آغاز کار روشن نیست طبیعی است که استدلال و تحلیل هم جالب نخواهد بود. ۷- آمارهای سطحی و غیرمرتبط. محاسبات آماری مقالات گاه سطحی و گاه غیرمرتبط است و این هم یکی از مشکلات تصمیم‎گیری برای انتخاب مقاله است. در تحلیل‎های آماری دانشجو به‎دلیل ناوارد بودن و یا تنبلی نمی‎تواند از نرم‎افزارهای مربوطه به­ خوبی استفاده کند و لذا خروجی‎های آماری را در نرم‎افزار ورد به‎صورت مغلوط ترسیم می‎کند و این باعث عدم استواری مقاله می‎شود. گاهی هم اصلا تحلیل آماری در کار نیست و جداول و خروجی‎ها ساختگی است. ۸- دو متغیره بودن اغلب مقالات پیمایشی. در بعضی مقالات دریافتی، صرفا بررسی دو متغیر مدنظر است. مثلا رابطه آموزش با کارآیی کتابداران. خوب، این رابطه بدیهی است و بدون تحقیق هم این نتیجه محرز است و لذا باید در این زمینه به‎گونه‎ای رفتار شود تا دستاوردی در مقاله دیده شود. ۹- ساختار پایان­ نامه ­ای مقاله‎ها. نگارش مقالات اغلب به سبک پایان‎نامه و رساله است. لازم است وقتی مقاله از آنها استخراج می‎شود شکل و شمائل دیگری پیدا کند. دیدن چندین مقاله در نشریات معتبر فارسی و غیرفارسی می‎تواند کمک بزرگی باشد. نگارش مقاله تابعی از نگارش پایان‎نامه و رساله است. البته دانشجویان پس از تصویب موضوع، دیگر پیدایشان نمی‎شود و ناگهان پس از نزدیک شدن به انقضای مدت و اغلب با اخطار آموزش دانشکده که مثلا یک نیمسال و یا چند ماه بیشتر از فرصت آنها باقی نیست با عجله کار را به پایان می‎رسانند و در این زمینه مقاله‎ای را سرسری تهیه و با اصرار، مجوز چاپ می‎خواهند. جالب این است که قالب نشریه را هم رعایت نمی­ کنند. ۱۰- طولانی بودن مقالات. چالش دیگر طولانی بودن مقالات است. معمولا مقاله باید حداکثر ۱۵ صفحه باشد ولی گاه مقالاتی با حجم ۳۰ صفحه فرستاده می‎شود و هر چه به نویسنده برای کم کردن حجم آن اصرار می‎شود، قبول نمی­کند و ما را در تنگنای چاپ قرار می ­دهد. ۱۱- مشکلات نگارشی و ویرایشی. یکی از دشواری‎های مقالات، مبحث نگارش و ویرایش است که نویسندگان باید به آن توجه کنند. واضح نبودن تصاویر و نمودارها هم معضل دیگری است. ۱۲- ارسال مجدد مقالات با عنوانی دیگر. گاهی وقتی مقاله‎ای رد می‎شود با عنوان یا شکلی دیگری عرضه می‎شود. اغلب دیده شده وقتی مقاله‎ای رد می‎‎شود، آن را با عنوان و یا قالب دیگری دوباره عرضه می‎کنند. ۱۳- کاربردی نبودن مقالات. شبیه سازی از مقالات خارجی و غیربومی بودن مقالات با هدف اخذ نمره در دفاع یکی دیگر از مشکلات است. دانشجو به هیچ چیز جز گذراندن این دوره فکر نمی‎کند و اگر مقاله می‎نویسد نه به‎خاطر حل مشکلی از جامعه و یا واقعی بودن طرح وی، بلکه برای حل مشکل خود و نیز دانشکده و دانشگاه است که دارای فرصت و محدودیت زمانی مشخصی است. ۱۴-کلیشه‎سازی. در بسیاری از موارد دانشجو مقاله‎ای را تهیه می کند آنگاه با تعویض جامعه پژوهش، مقالات مکرر می سازد. حتی ارسال این‎گونه مقالات به داوران نیز مایه شرمساری است. ۱۵- همکاری نکردن نشریات حوزه علم اطلاعات و دانش ­شناسی با یکدیگر. از چندین سال گذشته بنا بر این شد که نشریات حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی تخصصی شوند. من در زمانی که سردبیر دو نشریه بودم مقالات را به تفکیک موضوعی برای دو نشریه می‎فرستادم و یا اگر مرتبط به نشریه دیگر بود به نویسنده اعلام می‎شود تا نشریه مناسب را انتخاب کند. اما اخیرا دیده شده است که نشریه ها دیگر این موضوع را رعایت نمی‎کنند. البته بعضی نشریات عنوانی را برای خود انتخاب کرده‎اند که همه چیز در آن جای می گیرد؛ ولی در نشریه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی از آنجا که مربوط به کتابخانه‎های عمومی است ناگزیر به رعایت حدود هستیم. ۱۶- توجه نکردن به پژوهش‎های کیفی. بعضی از اعضای هیئت تحریریه، با آنکه خود مقاله­ای به ما نمی‎دهند ولی رهنمودهایشان مغتنم است. آنها اعتقاد دارند که بسیاری از مقالات کمی و پیمایشی، پژوهشی نیستند و ارزش چاپ ندارند. با آنکه حق با آنها است ولی چنانچه ما چنین سخت‎گیری داشته باشیم باید نشریه را تعطیل کنیم. ۱۷- مشکلات داوری. پاسخ ندادن داوران ولو با پیگیری‎های مکرر چالشی بزرگ است. چالش بزرگ‎تر، عدم دقت داوران در داوری است. این مسئله آنجا معلوم می‎شود که در آخرین بازبینی‎ها متوجه می‎شویم که داور کار خود را به خوبی انجام نداده، اشکالات اصلی را متذکر نشده و یا رهنمود مناسبی برای ویرایش نداده است. ۱۸- دسته‎بندی مقالات بر اساس موضوع یا تاریخ؟ مشکل دیگری که نشریه با آن مواجه است این است که مقالات تایید شده را به ترتیب تاریخ پذیرش منتشر کند و یا موضوعی چاپ کند. اگر تاریخی باشد در هر شماره ممکن است مقالات متنوع و بدون ربط با یکدیگر چاپ شوند؛ ولی چنانچه موضوعی باشد مقالات مرتبط در کنار هم قرار می‎گیرند اما ممکن است تاریخ پذیرش آنها با تاریخ چاپ فاصله زیاد پیدا کند. ۱۹- درون‎نگری موضوعی و نبود برون‎نگری. این نکته به نبود دید وسیع و آینده‎نگر در حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی برمی‎گردد. این بدان معنا است که دامنه این علم همچنان محدود به کتابخانه است و کاربران و استادان، فراتر از کتابخانه را به‎صورت جدی نمی‎توانند به تصویر بکشند و از این رو برنامه ریزان کشور هم تصویری مبهم از این حوزه دارند و حق هم تا اندازه‎ای با آنهاست. ما هنوز افق نگاهمان محدود است و جرات بلندپروازی و آینده نگری نداریم. اگر چنین شود طبعا موضوعات بهتری برای نگارش خواهیم یافت. ۲۰- نبودن اتاق فکر برای موضوعات مبتلابه. حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی به لحاظ دامنه و عمق جای کار بسیار دارد و باید متخصصان این رشته با تشکیل اتاق­های فکر به بررسی این موارد بپردازند. من در دو سرمقاله پیشین نشریه به این موضوع اشاره کرده ام و امیدوارم نویسندگان به آنها رجوع کنند و در انتخاب موضوع مقالات مورد توجه قرار دهند. در هرحال توجه نویسندگان عزیز به این مشکلات به طور قطع ما را در بهتر و سریع تر شدن کارها و امور نشریه یاری خواهد رساند.    

Keywords:

Editorial Challenges , چالش , سردبیری , سخن سردبیر , مقاله