سخن سردبیر: رابطه رویت‎پذیری و منزلت اجتماعی

رویت‎پذیری در وب، امری فنی است  و مربوط به امور مهندسی است و از فرمول های خاص برای افزایش دیده شدن بهره می‎گیرد. اما منزلت اجتماعی از نقش اجتماعی بر می‎خیزد و نقش اجتماعی هم از نیاز اجتماعی نشئت می‎گیرد. توضیح اینکه بشر دارای نیازهای متفاوت در زندگی است و چون خود به تنهایی نمی‎تواند همه آنها را برآورده کند لذا با تشکیل گروه‎ها و زندگی اجتماعی به تقسیم کار می‎پردازد و هر فرد و یا گروهی به کاری مشغول می‎شود.  بسته به نیازی که مردم به آن واحد شغلی دارند و نیز با توجه به نوع خدماتی که صاحبان آن مشاغل ارائه می‎کنند حرمت و منزلت اجتماعی آنها شکل می‎گیرد. به‎طور مثال مردم به سلامت و نیز امنیت توجه عمیق دارند که یکی جنبه فردی آن قوی‎تر و دیگری جنبه اجتماعی آن پررنگ‎تر است. بدیهی است تا وقتی همه چیز برقرار است کسی ممکن است به اهمیت آنها توجه نکند؛ اما در صورت زوال هر یک، ارزش و اهمیت آنها برای عموم ملموس می شود. در این حال مردم قدر این دو را بیشتر می‎دانند و حاضرند هرگونه مشارکت، از خود گذشتگی و ایثار را انجام دهند تا خدمات آنها به نحو  احسن صورت گیرد. این نشان از نقش و منزلت اجتماعی این دو حرفه دارد. اگر بر عکس آنها به وظائف خود توجه نکنند و مرتکب خطا شوند به همان اندازه حساسیت جامعه را بر می‎انگیزانند و نظر به داشتن منزلت اجتماعی این مشاغل، افراد ناکارآمد مسئول را تقبیح می‎کنند و می‎خواهند که آنها جای خود را به دیگران بدهند. در اینجا نیاز فطری انسان‎ها، نقش اجتماعی افراد شاغل را معین و آرام‎آرام منزلت اجتماعی این مشاغل را ارتقا می‎دهد. برای بیان رابطه میان رویت‎پذیری و منزلت اجتماعی می‎توان چنین نموداری را ترسیم کرد:     نیاز فطری نقش اجتماعی  منزلت اجتماعی      رویت‎پذیری      تاثیرات فرهنگی        وقتی جمعی نتوانند نقش اجتماعی خود را به نمایش بگذارند طبعا منزلت اجتماعی آنان و نه لزوما آن شغل تضعیف می‎شود. در اینجا باید در نقش و نقش­آفرینی افراد تجدیدنظر کرد. چه بسا آنها کار خود را خوب انجام می‎دهند اما رویت‎پذیری آنها مشکل دارد و مردم به خوبی و درستی از نقش‎آفرینی آنها مطلع نیستند. در اینجا فناوران باید در رویت‎پذیر کردن خدمات آنان اقدام کنند و نسبت به نقشی که آنها دارند مردم را آگاه سازند. البته همزمان و یا قبل از رویت‎پذیری باید باورپذیری را هم تقویت کرد. در واقع، باور مردم نسبت به نیاز خودشان معلوم است اما اینکه فلان قشر و طبقه به انجام آن واقف و توانمندند ممکن است دچار اشکال شده باشد. باورپذیری مولفه‎ای است که به درست ایفا کردن نقش اجتماعی افراد شاغل برمی‎گردد. بنابراین اگر نقش اجتماعی بر اساس نیاز واقعی درست تبیین شود منزلت اجتماعی خود به خود پدید می‎آید و مردم نسبت به افراد شاغل در آن موقعیت ابراز احترام می‎کنند. عکس آن هم ممکن است یعنی مردمی از اهمیت موضوعی غافل بوده‎اند ولی با تلاش تلاشگران و علاقه‎مندان به یک واقعیت، آنچنان افکار مردم تحت تاثیر قرار گرفته است که مردم به اهمیت آن واقف گردیده‎اند. فی‎المثل محیط زیست از مسائل مبتلابه همه مردم و مورد نیاز است اما ممکن است به‎خاطر سودجوئی بسیاری و عدم آشنائی با ضوابط علمی، مسئله در بوته فراموشی قرار گیرد. محققان می‎توانند با تبلیغ و رویت­پذیر کردن بسیاری از تحقیقات علمی، خطر عدم توجه را به مردم گوشزد کنند تا بلکه نقش اجتماعی افراد متولی معلوم و منزلت اجتماعی هم کسب شود. هم‎اینک بحث محیط مجازی و افراط در استفاده نادرست از آن یکی از وظائف محققان است که با تشریح درست نقش آن توسط متخصصان می تواند منزلت اجتماعی این حوزه ارتقاء یابد.  این مربوط به جامعه متعادل است و هرگاه جامعه از تعادل خارج شود معلوم می‎شود در جائی نقصی به وجود آمده است. به نظر من این نقص بیشتر به خاطر شکافی است که بین نقش اجتماعی و منزلت اجتماعی پدید می‎آید. زیرا که نیاز ذاتی انسان‎ها به امور مورد توجه آنها تقریبا ثابت است مگر آنکه الگوی زندگی و مصرف تغییر کرده باشد که البته این تغییرات عمدتا صوری است و به محتوا ضرری نمی‎زند. در مورد رشته ما علت این شکاف چیست؟ چرا مردم این حوزه علمی را نمی‎شناسند و یا چرا بهای لازم به کارکنان و متخصصان رشته آن‎طور که شایسته است نمی‎دهند؟ آیا این همانند شکاف نسلی است که به خاطر فاصله‎ای که از نظر علمی و یا استفاده از فناوری بین اولیاء و دانش آموزان و افراد کم سن و سال پدید آمده است و یا مانند تفاوت سنت و تجدد است که با هم جمع  نمی‎شوند و یا به سختی جمع می‎شوند و یا نمی خواهیم آنها را جمع کنیم؟ آیا این شکاف به ماهیت رشته برمی‎گردد و یا به نقش اجتماعی آن متوجه است و یا اینکه ما نمی‎توانیم نقش خود را درست اجرا کنیم؟  اطلاع‎رسانی را همه می‎شناسند و آن را قبول دارند و به اهمیت آن هم واقفند ولی چرا ربط آن را با حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی درنمی‎یابند و یا نمی‎توانند برقرار کنند، خود به مواردی بستگی دارد که عبارتند  از: مردم گر چه به اهمیت اطلاع و اطلاع‎رسانی واقف‎اند ولی معتقدند که حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی کاری در این زمینه انجام نمی‎دهد. قبلا که نام آن کتابداری بود مردم رابطه خوشی با آن نداشتند و آن را فعالیتی نازل در درون کتابخانه ها تصور می­کردند. اینک که نام آن عوض شده است با ابهام بیشتری مواجهند که حتی همان تصویر کتابخانه را هم از یاد برده‎اند. بنابراین آنها نمی‎دانند که شاغلان این حوزه چه کار مثبتی را انجام می‎دهند. و یا فکر می‎کنند که کاری انجام نمی‎دهند. گاهی ممکن است کتابدار وظیفه خود ر انجام دهد ولی جامعه آن را نداند. به این معنا که تبلیغات درست انجام نگیرد و مسئولان هم که خود برگرفته از ملت‎اند به اهمیت و کارایی این قشر وقوف چندانی نداشته باشند و اگر هر از گاهی در برنامه‎های تشریفاتی ذکری از آنها به میان بیاید همانند همه اقشار دیگر باشد و  یک امر معمولی به نظر برسد. پیوند بین اطلاع‎رسانی و حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی قوی نیست. گاه ممکن است این شکاف به‎خاطر فاصله‎ای است که بین خدمات کتابداری به معنای آنچه در درون کتابخانه انجام می‎گیرد و بحث داغ و فراگیر اطلاع‎رسانی و به‎ویژه اطلاع‎رسانی علمی که در جامعه مطرح است. مردم نمی‎دانند که کار کتابدار و یا اطلاع‎رسان چیست و از این منظر به خاطر نامشخص بودن نقش اجتماعی منزلت اجتماعی آنها هم نامعین است. با آنکه شاغلان این حرفه وظائف خود را خوب انجام می‎دهند، مردم قدر و منزلت این حوزه را خوب نمی‎دانند و به نقش کتابداران واقف نیستند. پس باید رویت‎پذیری انجام شود. رویت‎پذیری هم ممکن است توسط خودشان با کارهای شایسته‎ای که انجام می‎دهند و یا با تبلیغات درست و یا با مسئولیت‎های خطیری که بعضا ممکن است نصیب بعضی‎ها شود انجام می‎شود و گاهی هم ممکن است نیاز به افراد واسطی برای نمایان‎سازی فعالیت‎ها لازم باشد و یا باید با استفاده از هنر هنرمندان به‎ویژه با ساختن فیلم و امثال آن این نقش‎ها نمایانده شود تا مردم به نقش آنان واقف گردند. کتابداران در محیطی که کار می‎کنند اگر واجد شرط، خوش اخلاق، مبتکر، وظیفه‎شناس و مردم‎دار باشند به خوبی می‎توانند در دل جامعه نفوذ کنند و اهمیت کار خود را به جامعه نشان دهند. مردم دنبال اطلاع‎رسانی علمی نیستند لذا به این حوزه توجه ندارند. مردم اصولا با پژوهش و علم بیگانه، و به دنبال مسائل روزمره و ساده زندگی‎اند و از این رو توجهی به نقش کتابدار ندارند و بالطبع منزلتی هم برای کتابدار و یا اطلاع‎رسان قائل نیستند. در این جامعه طبیعی است که علم و عالمان و محققان علمی مهجور باشند و بر این جامعه باید افسوس خورد. مردم دنبال اطلاع‎رسانی علمی هستند ولی آن را از اینترنت می‎گیرند و مشکلاتشان توسط گروه علوم رایانه حل می‎شود. از این رو مردم و محققان با دیدن دوره‎های آموزشی به استفاده از امکانات فضای مجازی واقفند و نیازی به مراجعه به کتابداران و اطلاع‎رسانان در خود نمی‎بینند. تداخل بین حوزه علم اطلاعات و کامپیوتر زیاد است و نمی‎توان آن دو را از هم تفکیک کرد. لذا با توجه به قدرت فناوری بالا در حوزه علوم رایانه نقش کتابداران و اطلاع‎رسانان تحت الشعاع قرار می‎گیرد و هر گونه تبلیغی مآلا به نفع رقیب تمام می‎شود و این شکاف همچنان باقی می‎ماند و شاید هم بیشتر شود. کتابداران به مسائل دنیای مجازی اشراف کامل ندارند و بیشتر اطلاعاتشان را از حوزه علوم رایانه  می‎گیرند. به علاوه نسبت به مسائل اجتماعی و آسیب‎های روانی باید بیشر واقف باشند و چون به مسائل اجتماعی و روانشناختی اشراف کامل ندارند وظیفه آنان در بین سایر وظائف گم می‎شود. از این رو شکاف بین نقش اجتماعی آنان و منزلت اجتماعی بیشتر می‎شود. علت این شکاف گاه به خاطر کم بودن آموزش‎های لازم در حوزه علم اطلاع‎رسانی، عدم اشراف به مسائل فنی دنیای مجازی و آسیب‎های فردی و اجتماعی فضای مجازی است. در واقع آنها دنباله‎رو هستند و تابع شرائط‎اند تا اینکه خود خلاق و مبتکر باشند و از این رونقش آفرین نیستند و لذا نباید منزلت و حرمتی هم از جامعه انتظار داشته باشند. بنابراین هر چه دارای منزلت اجتماعی باشد خواه ناخواه رویت‎پذیراست ولی چه بسا مطالب رویت‎پذیرکه منزلت اجتماعی ندارند و این به خاطر تخصیص جایگاه ناویژه‎ای است که به حرفه‎ای داده شده و یا صاحبان آن نتوانسته‎اند نقش اجتماعی خود را به خوبی ایفا کنند. اکنون ما هستیم و نقش اجتماعی‎مان در ایفای وظائف. باید از هر راهی که بتواند نقش این رشته را پررنگ کند استفاده شود. خدمت صادقانه و معتقدانه بزرگ‎ترین وسیله ایجاد محبوبیت و رغبت است ولی این یک امر فردی است. در صحنه اجتماعی نیازها فزون‎تر و مشخص‎تر است. من در  مقاله «کارکردهایی جدید برای کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‎رسانی» به گوشه‎ای از این موارد اشاره کرده‎ام. در دنیای امروز با وجود کثرت مشاغل و تبلیغات گسترده هر رشته به نفع خود و با ظهور علوم به اصطلاح میان‎رشته‎ای و تداخل وظائف، به قول معروف «در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد». امروزه باید نقش‎های این حوزه بازتعریف شوند و راه‎های مفید و جذاب ابداع و در معرفی آن کوشش شود. باید دید آیا این حوزه به‎طور مشخص می‎تواند عهده‎دار وظائفی شود که خاص آن است و دیگران نمی‎توانند مدعی انجام آن، حتی بهتر از آنان باشند. قطعا اگر تنها به فناوری فکر کنیم گروه و یا گروه‎های رقیب قدری در مقابل ماست و ما نمی‎توانیم مدعی توانمندی بیشتر در مقابل آنان باشیم. اما اگر نقطه عزیمت خود را بهره‎برداری بهینه از امکانات فناوری در دنیای شلوغ و پر آسیب کنونی قرار دهیم و هوشمندانه عمل کنیم می‎توانیم به نقش خود پایبند باشیم و آن را به جامعه تبلیغ کنیم تا منزلت اجتماعی خود را هم ارتقاء دهیم. مقالات این شماره مجله که بیشتر حول دو موضوع رویت‎پذیری و منزلت اجتماعی حوزه علم اطلاعات و دانش‎شناسی است می‎تواند مدخلی برای تحقیقات بیشتر در این زمینه باشد.    

Keywords:

رویت پذیری , منزلت اجتماعی