کاربست روش تحلیل مضمون در بررسی و مقایسه جایگاه «فکر»در روان‎شناسی قرآن بنیان

در دهه‎‎‎‎های اخیر، با وجود احترام به روش‎‎‎‎های کمی و تلفیقی، اقبال روزافزونی به روش‎های پژوهش کیفی توسط پژوهشگران صورت گرفته است. در بین روش‎های کیفی متعدد نیز فقط بعضی از آنها را می‎‎‎‎توان در مطالعه متن، به‎کار گرفت که یکی از آن روش‎ها عبارت است از روش «تحلیل مضمون». هدف این پژوهش عبارت است از معرفی این روش، از طریق کاربست آن در مطالعه قرآنی−روان‎شناختی، در باب واژه «فکر» به‎عنوان یک نمونه.روش گردآوری داده‎‎‎‎های این پژوهش کتابخانه‎‎‎‎ای و روش تحلیل داده‎‎‎‎ها، تحلیل عقلی بوده است. ابتدا، روش تحلیل تم و زیرمجموعه‎‎‎‎های آن معرفی شده و سپس، آیات مرتبط با موضوع «فکر» با استفاده از شیوه شبکه مضامین جمع‎‎‎‎آوری شده است. آنگاه «مضامین پایه‎‎‎‎ای» از قرآن استخراج و از طریق آنها، به «مضامین سازمان‎دهنده» و در نهایت به «مضامین فراگیر» دست یافته‎‎‎‎ایم.در گام پایانی، نتایج به‎دست آمده قرآنی در باب «فکر»، با سازه روان‎شناختی «فکر»، بررسی تطبیقی شده است. یافته‎‎‎‎های پژهش قرآنی، دو مضمون فراگیر «مبدا» و «معاد» را به‎دست داد و مطالعه تطبیقی، معلوم کرد که هدف تفکر در دانش روان‎شناسی بازیابی «تعادل روانی» است؛ درحالی که هدف «فکر» در قرآن، عبارت است از «سعادت اخروی»؛ همچنین تفکر در معنای قرآنی خویش به زندگی انسان هویت، جهت و معنا می‎‎‎‎دهد در صورتی که در معنای روان‎شناختی آن، تفکر فرایندی است که در ارزیابی، نتیجه‎‎‎‎گیری و تصمیم به او کمک می‎‎‎‎کند و نیز معلوم شد که «روش تحلیل مضمون» کارایی زیادی در مطالعات «روان‎شناسی قرآن بنیان» دارد.

Keywords:

تحلیل مضمون (تحلیل تم) , شبکه مضامین , روش پژوهش کیفی , قرآن پژوهی , روان‎شناسی قرآن بنیان