نظربه استبداد شرقی و ماهیت دولت و جامعه در ایران پیشامدرن

نظریه استبدادشرقی در روایت های مختلف آن، الگوی تحلیلی غالب برای درک ماهیت دولت و جامعه در ایران سنتی بوده است. فرآورده اصلی حاصل از کاربست این نظربه، ارائه تصویری از دولت سنتی ایرانی به عنوان سازمانی نیرومند و خود کامه، در مقابل جامعه ای پراکنده. فاقد نیروهای اجتماعی مستقل، ضعیف و منفعل بوده است. مطابق چنین تحلیلی، علیرغم تمام تغییرات ظاهری در تاریخ ایران، ماهیت جوهری دولت، جامعه و مناسبات میان آنها از ابتدای تاریخ تا امروز دگرگونی کیفی را تجربه نکرده است. هدف اول این مقاله ارائه گزارشی از تبارهای این نظریه قدیمی، نحوه کاریست آن از سوی محققان غربی و ایرانی برای تحلیل تاریخ ایران، شناخت مضامین محوری آن درباره ماهیت دولت و جامعه و دلایل محبوبیت آن در مقطع بعد از انقلاب خواهد بود. مقاله نشان می دهد که به رغم سابقه دیرین این نظریه. طرح مجدد آن طی دهه های ۳۰ تا ۵۰ شمسی در متن منازعه ای سیاسی- تئوریک میان جریان های چپ و منتقدان آنها صورت گرفته است. مقاله، هژمونی این رویکرد در مقطع بعد از انقلاب اسلامی را ناشی از بی اعتباری الگوی تحلیلی جربان چپ و نیز قابلیت های این نظریه برای ارائه پاسخی ساده فهم به مسئله توسعه نیافتگی سیاسی و اقتصادی می داند. هدف دوم این مقاله، آشکا رکردن نارسایی این نظریه و نتایج آن در تحلیل ماهیت دولت و جامعه در ایران است. مقاله بر این نکته تاکید دارد که این دیدگاه عملا راه را بریک جامعه شناسی «واقعا» تاریخی درباره جامعه ایران و درک صحیح ماهیت دولت، جامعه و مناسبات آنها مسدود کرده است.

Keywords:

استبدادشرقی , شیوه تولید آسیایی , دولت قوی , جامعه ضعیف و خودکامگی