الگوی «زیست شهر»های نوین مولد، پیشران حرکت به سوی شهرسازی اسلامی

نظام کالبدی یکی از ساختارهای پنج گانه توسعه کشور محسوب می شود. به همین منظور، ششمین ایده از سلسله رویدادهای ایده پروری در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری با عنوان «الگوی زیست شهرهای نوین مولد، پیشران حرکت به سوی شهرسازی اسلامی» برگزار شد. زیست شهرهای مولد الگویی هم افزا جهت حل مشکلات سکونت، اشتغال، جمعیت و سبک زندگی در فضایی اجتماعی- فرهنگی است که در پاسخ به مسائلی مانند کمبود و مالکیت زمین، تامین مسکن گروه های کم درآمد، تعادل یا توازن منطقه ای و یا آمایش سرزمین، تراکم بالای شهرهای کشور و به دنبال آن از بین رفتن فضای صمیمانه و همدلانه در خانه ها، خطر فروپاشی استحکام خانواده ها و همچنین تبعات اقتصادی آن حائز اهمیت است. در طی این سال ها در برنامه ریزی ها، طراحی علوم کاربردی و محصولات اجتماعی، طبیعتی ساخته که با صناعت اجتماعی کاملا در تضاد بوده و سبب آسیب های اجتماعی بسیاری شده است. برای مثال در ارتباط با تاثیرات کالبد بر رفتارهای اجتماعی و فرهنگی، محدود کردن اراضی شهری، قیمت پیدا کردن زمین و تشدید این اثر ریکاردویی[۱] در کنار تراکم های بالای شهری، موجب چادرخوابی و کارتن خوابی در کنار برج های بلندمرتبه شده است. خانه کوچک مانند یک سلول است و خانه سلولی اگرچه سبب رشد تولید ناخالص داخلی[۲] می شود، اما از نظر فرهنگی باعث آسیب به سلول حیاتی جامعه که همان خانواده است می شود؛ این امر حتی در درازمدت، ضررهای اقتصادی جبران ناپذیری نیز در پی خواهد داشت. معمار و شهرساز، عملا عرضه کننده تعریفی از شایسته ترین زندگی است. برای ارائه تعریف زندگی شایسته، مرور فرهنگ ها و به تبع آن نظریه های اجتماعی لازم است؛ زیرا شهری که برای یک نوع فرهنگ بهینه است امکان دارد برای فرهنگی دیگر غیربهینه باشد. باید دید چه نوع روابط اجتماعی، روابط شایسته است و چه نوع روابط اجتماعی، در نظام اجتماعی اخلال وارد می کند و ناشایست است. در پاسخ به این پرسش، چهار نظریه اجتماعی بررسی شده است که عبارتند از نظریه جامعه بازار؛ نظریه استیلا؛ نظریه آنارشیسم و نظریه امامت- امت. بر اساس نظریه جامعه بازار، باید جامعه را با صفات شر (و البته با تاکید بر قید مهم صفات شر قرار گرفته در بازار مانند حرص و طمع) اداره کرد. درواقع، بازار مکانیسم جادویی تبدیل شر فردی به خیر اجتماعی است و به دلیل وجود رقابت، هیچ رابطه نابازاری مثلا بر مبنای محبت در آن شکل نمی گیرد و تنها منطق حاکم در آن، منطق رقابت بازاری است. به این ترتیب، کالبد نیز برای رشد بذر رقابت و طمع فردی آماده می شود که با نمونه ای از توسعه حمل و نقل محور[۳] یا توسعه شهری ترانزیت محور و توسعه پیاده محور قابل درک است. طبق نظریه استیلا اگرچه عامل انگیزشی افراد، همان منفعت و طمع فردی است؛ اما چون در این شرایط انسان گرگ انسان می شود، اگر نیروی قاهره ایجادکننده جبر و ترس در راس نباشد، نمی توان مملکت را اداره کرد و انسان ها یکدیگر را می درند و متناسب با آن در نظام کالبدی شهری نیز این رویکرد تحقق می یابد که در الگوهایی مانند ارگ بم که خانه حاکم در بالا قرار دارد و برج حاکم بر همه اشراف دارد، نمود پیدا می کند. بر اساس نظریه آنارشیسم، هیچ کس نباید حکمران باشد؛ چه مانند نظریه استیلا که در آن یک نیروی قاهره در راس است، چه مانند نظریه جامعه سرمایه داری که در آن سرمایه دار ولی جامعه است و چه طبق نظریه جامعه انبیاء که رابطه امامت و امت را برقرار می کند. در عوض، نظریه آنارشیسم برای جامعه کانون متمرکزی قائل نیست و از این بابت تفاوتی بین ارباب، سرمایه دار و حاکمی که با محبت کار می کند، نمی بیند؛ از دیدگاه این نظریه همه با شعارهایی می آیند و در آخر به مردم ظلم می شود. در نمود نظام کالبدی آن نیز شهرهای متمرکز هم انسان ها را به عنوان مظروف و هم طبیعت را به عنوان ظرف خود از بین می برند، پس بهتر است مردم در کلونی های مجزا زندگی کنند و خود منفعتشان را پیگیری کنند. مارکس این گروه را سوسیالیست های تخیلی می نامد.

در ادامه الگوی زیست شهرهای نوین مولد مبتنی بر آموزه های فرهنگی و فقهی مشخص با هدف یک زندگی در دل طبیعت و بهره مند از تکنولوژی با روابط انسانی مطلوب به واسطه خانه های وسیع، مولد، برون گرا و حریم دار معرفی شده است. این ایده مبتنی بر چهارمین نظریه یعنی نظریه اجتماعی امامت- امت بوده و محور انگیزش اجتماعی در آن محبت است؛ همچنین، در مناسبات اجتماعی به جای بازاریان و سرمایه داران، افراد اهل ایثار و آگاهی بخشی بالا می روند. در این الگو، ارزش هایی مانند تعامل سازنده و ذاکرانه با طبیعت، نظام اجتماعی مبتنی بر اخوت، عدالت فضایی، مسجدمحوری و محله مقیاسی پاس داشته می شوند. در نظام کالبدی مبتنی بر این نظریه، خانه ها حول یک سری قلب هایی جمع می شوند تا روابط همسایگی را تسهیل کنند. مرکز شهر محل کشاورزی، بازی و گذران اوقات فراغت است، از اطراف دسترسی اتومبیل وجود دارد، مردم مشارکت فعال در بهره برداری از محیط دارند و شهرداری صرفا نهاد آگاهی بخش و هماهنگ کننده است. در شهر عمدتا گونه های مثمر (درختان میوه دار) وجود دارند، خانه ها بدون جدایی گزینی طبقاتی و با اختلاط اجتماعی (برای جلوگیری از زدن برچسب اجتماعی به مسکن فقرا) در کنار یکدیگر ساخته می شوند و تمام نماها مشابه اند (جهت حفظ کرامت انسانی) و برحسب نیاز و تمول برخی خانه ها وسیع تر است. چهار تیپ ۴۰ واحدی یعنی ۱۶۰ واحد مسکونی در حول مسجد و خدمات محلی (خدمات تجاری، آموزشی، کارگاهی، مسجد، مدرسه در مرکز) طرح پیشنهادی را شکل می دهند. تمام کاربری ها به نفع مسکن وسیع، تلفیق می شوند. علاوه بر این، ویترین شهر و طبقه همکف از بخش تجاری پس گرفته شده است (بخش تجاری در طبقه گودال باغچه سرباز با دید و نور کافی مستقر می شود) و مرکز محله با کاربری های مذهبی، فرهنگی و آموزشی با طبیعت ارتباط برقرار می کند. معماری تدریجی و مشارکتی (معماری قابل توسعه و پیشرفت به مرور زمان)، استفاده از انرژی های پاک (مانند امکان بهره مندی از نور خورشید و...) و مهیا بودن بستر فرزندآوری ازجمله عناصر مهم ایده پیشنهادی است. در این ایده تکنولوژی کمک می کند با صرف زمان کوتاه، خانه اداره شود؛ برای مثال با زدن یک دکمه، از آب خاکستری[۴] برای باغ و باغچه استفاده مجدد شود. خانه مولد و محل نگهداری، ذخیره و تولید مواد غذایی است و به واسطه ایجاد شرایط زندگی سالمندان و کودکان در کنار هم امکان استفاده از برکت تداوم بین نسلی خانوار را فراهم می کند. همچنین امکان درک فصول (مشاهده ریزش برگ درختان و بارش برف و باران) و دید از ایوان خانه به سمت باغ فراهم است. معماری مشارکتی و تدریجی نیز از دیگر پیشنهاد های این طرح است.

در ادامه امکان پذیری طرح پیشنهادی در سه بخش زمین (بررسی میزان اراضی مورد نیاز و نحوه تامین آن)، آب و انرژی (بررسی نحوه تامین آب و انرژی) و امکان سنجی اقتصادی انجام گرفته است. در بخش زمین ایده دهنده به این نکته پرداخت که درواقع تنها ۲ درصد از مساحت کل ایران برای تعلق گرفتن خانه ۱۰۰۰ متری به هر خانوار ایرانی و کاربری های غیرمسکونی با استاندارد سطح بالا نیاز است. همچنین طبق شاخص زیست پذیری ۵۰ درصد ایران در منطقه دلپذیر و نسبتا دلپذیر قرار دارد و اگر فقط این مناطق در نظر گرفته شوند، ۴ درصد از کل مساحت ایران، برای طرح پیشنهادی نیاز خواهد بود. در بحث تامین آب نیز بر اساس توضیحات ایده دهنده در این ایده برداشت اضافه ای به منابع آبی تحمیل نخواهد شد و صرفا به جای تمرکزگرایی در توزیع منابع، توزیع شبکه ای متوازن پیشنهاد شده است.

به عبارتی با خرد شدن توزیع جمعیت می توان روی منابع پایدار آب ازجمله آب باران و استحصال آب خاکستری تکیه نمود. ذخیره آبی کشور از محل بارندگی ها، ۴۰۰ میلیارد متر مکعب است، مصرف سرانه آب در بخش خانگی در ایران به طور متوسط ۱۵۷ لیتر در روز به ازای هر نفر است و به طور متوسط آب باران ۲۴۱ مترمربع برای مصرف یک سال یک ایرانی در بخش خانگی کافی است؛ یعنی خود استحصال آب باران عدد قابل ملاحظه ای است و در شهرهای کوچک می توان روی آن حساب کرد. همچنین امکان انتقال آب مصرفی کنونی در شهرها به اطراف شهر و استفاده مجدد از آب خاکستری برای کشاورزی وجود دارد. از نظر انرژی نیز از یک سو اتصال ۵۸۰۰۰ روستا به شبکه سراسری فرصت مغتنمی را برای احداث زیست شهرها فراهم می سازد و از سوی دیگر، وسعت خانه ها و بهره مندی از فضای باز کافی می تواند بستر مناسب برای انرژی های پاک فراهم می کند. از حیث اقتصادی نیز

این ایده امکان معماری تدریجی برای فقرا و نیز تکمیل خانه به مرور زمان و توسط خود مردم به صورت مشارکتی را فراهم می آورد که به این صورت می توان با هزینه کمتر، کار را به انجام رساند. همچنین ایده دهنده با برآورد

هزینه های تمام شده یک شهرک با تیپ مسکن مهر و یک شهرک با الگوی پیشنهادی خود و مقایسه آنها به این جمع بندی می رسد که ساخت و ساز یک طبقه ساده تر، ارزان تر و بادوام تر از بلندمرتبه سازی است.

همچنین تجارب موفق جهانی نظیر داچا[۵] در روسیه (معجزه مقیاس کوچک و رضایت اجتماعی)، دهکده مدرن خودکفا (یک رویا برای چین)، کیبوتص[۶]رژیم صهیونیستی (افزایش انسجام اجتماعی و پدافند غیرعامل) و برش عرضی (نجات انسان و طبیعت از سیطره بناهای متراکم) با شاخص هایی چون بهره وری چشمگیر و بالای کشاورزی، دامداری، باغداری و شیلات، سکونت آمیخته با طبیعت، شهرهای فرم محور و متوازن، امنیت غذایی، اقتصاد مقاومتی، کسب و کارهای کوچک مقیاس، خرد و خانگی با صرفه اقتصادی بالا، انسجام اجتماعی و تربیت نسل شجاع به عنوان پشتیبان ایده پیشنهادی، معرفی و بررسی شده اند.

مهم ترین ابهامات، نکات و پرسش های مطرح شده در جهت پرورش ایده زیست شهر به تفکیک حوزه ها در پایان گزارش و در ذیل جمع بندی آمده است.

۱. Ricardian

این اثر به نام دیوید ریکاردو اقتصاددان انگلیسی و ازجمله تاثیرگذارترین اقتصاددانان کلاسیک است. ازجمله نظریه های او می توان به نظریه رانت اقتصادی، تئوری ارزش کار و مهم تر از همه نظریه مزیت مقایسه ای یا نسبی اشاره کرد. قانون بازده کاهنده ایده دیگر ریکاردو است. این قانون بیان می کند که اگر واحدهای بیشتری را به یکی از عوامل تولید اضافه کنید و مابقی را ثابت نگه دارید، کمیت یا خروجی ایجاد شده توسط واحدهای اضافی، درنهایت کمتر خواهد شد تا جایی که تولید کل افزایش نخواهد یافت (کاهش می یابد). همچنین مزیت نسبی توانایی تولید یک کالا با هزینه ای کمتر نسبت به کالاهای دیگر در مقایسه با کشورهای دیگر است. ریکاردو بیان می کند که مزیت نسبی یک روش تخصصی برای ایجاد کارایی تولید است و هزینه فرصت بین تولیدکنندگان را توصیف می کند. تغییری عمومی در دستمزد ها نسبت به قیمت محصولات، سود آوری نسبی صنایع یا روش های تولید مختلفی را که از کار و سرمایه («کار غیر مستقیم») به نسبت های متفاوتی استفاده می کنند، تغییر خواهد داد.
[۲]. Gross domestic product (GDP)
[۳]. Transit Oriented Development (TOD)

[۴]. آب خاکستری :(Greywater) آب بازیافتی یا فاضلاب های خانگی، به آب های ضایعاتی (پساب (ایجاد شده توسط افراد در خانه ها یا ساختمان های اداری اطلاق می شود که دربرگیرنده تمام جریان ها به استثنای فاضلاب خروجی از سرویس های بهداشتی (فاضلاب مدفوعی که به آن آب سیاه می گویند) است و استحصال شده از فعالیت های معمول روزانه نظیر رخت شویی، شستشوی ظروف و حمام کردن است، که می تواند برای اموری مثل آبیاری فضاهای سبز، سیفون توالت و ساختمان های نیازمند رطوبت زیاد همچون گلخانه ها، به مصرف مجدد برسد.
[۵]. Dacha
[۶]. Kibbutz