بررسی انواع مغالطه در مثنوی «همایون کتاب» شارق یزدی

غلامحسین شارق یزدی (۱۲۲۶-۱۳۰۷ ه.ش) از شاعران معاصر است که به سبب اشتغال به دبیری، قضاوت و وکالت، بر دانش منطق تسلط داشته و در مثنوی فلسفی-عرفانی­اش، با حسن بیان، نقایص استدلال­های نامعتبر و برهان­ های ضعیف و غلط انداز را مطرح کرده است. وی در این اثر، رویکرد تبیینی به مواضع «مغالطه» دارد. مغالطه یا خطا در اندیشه، قیاسی مرکب از وهمیات یا مشبهات است.این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی مغالطه در مثنوی شارق یزدی می­ پردازد. پرسش اصلی پژوهش این است که شارق یزدی چه سازوکارهایی را برای جلوگیری از خطای تفکر ارائه کرده است؟ نتایج نشان می­ دهد که این شاعر، هم به تبیین مواضع مغالطه می ­پردازد و هم با پاسخ ­دهی به ایرادهای ابهام­ ساز حکیم نماها، گونه ­های لغزش فکری و استدلال­ های نامعتبر آن ها را مشخص می­ کند. نکته درخور تامل این است که آسیب ­شناسی مغالطاتی که از ادعاهای بدون استدلال، بویژه، «توسل به احساسات»، سرچشمه گرفته ­اند و نقد مطالب مبهم خطاساز، بیشترین موارد از آسیب­ های ذهنی مورد اشاره شارق بودند و این موارد به تقویت جنبه ­های تعلیمی این اثر یاری رسانده ­اند. همچنین، این موضوع نشان می دهد که سراینده از این دلالت ­های مغالطه­ ای غافل نبوده و عامدانه، آنها را در سروده ­های خود یادآور شده است. پای­بندی سراینده به شریعت نیز سبب شده تا بسیاری از استدلال­ هایی که ژرف ساخت اعتقادی دارند، در شعر او راه یابند.

Keywords:

ادبیات تعلیمی , همایون کتاب , استدلال , مغالطه , شارق یزدی