تاثیر انواع سرمایه بر مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب صادر کننده نفت

چکیده گسترده معرفی: بر اساس نظریه­های رشد جدید، نقش نیروی کار بسیار ماهر و نخبه در ایجاد سرریزهای دانش و رشد اقتصادی بسیار تعیین کننده است. علاوه بر رشد اقتصادی، دست یابی به توان رقابتی بیشتر در بازارهای بین­المللی نیز مستلزم به کارگیری و افزایش سرمایه انسانی است. مهاجرت نخبگان یکی از چالشهایی است که کشورهای زیادی از دیرباز با آن مواجه هستند و از آن به عنوان یکی از مسائل آسیب­زا در کشورها یاد می­شود. با خروج نخبگان از کشورهای در حال توسعه، توان تولید علمی و بنیه اقتصادی کشورهای مهاجرفرست تضعیف شده و مزیتهای رقابتی این کشورها کاهش می­یابد. کشورهای توسعه یافته نظیر ایالات متحده آمریکا با وجود سرمایه­های عظیم و دانش فنی بالا، نخبگان را به سوی خود جذب کرده و از آنها به نحو مطلوب در ارتقا فناوری خود استفاده می­کنند. از اینرو کشورهای درحال توسعه و به ویژه کشورهایی که با فراوانی منابع طبیعی مواجه هستند برای از بین بردن شکاف فناوری مابین خود و کشورهای توسعه یافته باید با از بین بردن عوامل دافعه در داخل کشور شرایط را برای فعالیت موثر نخبگان فراهم کنند. الگوهای زیادی تلاش نمودند تا بتوانند عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان را شناسایی و نحوه اثرگذاری این مولفه­ها را توضیح دهند. در این میان با توجه به اینکه نخبگان در کنار انواع سرمایه­ها محسوب می­شوند، انتظار می­رود کشورها تدابیری اولاﹰ در جهت استفاده بهینه از تمامی سرمایه ها و ثانیاﹰ سیاست­هایی در جهت هدایت فعالان اقتصادی به سمت توجه بیشتر به انواع سرمایه­هایی از جنس دانش از جمله نخبگان داشته باشند. با توجه به اهمیت موضوع مطالعه حاضر با بهره­گیری از تکنیک­های اقتصاد سنجی و روش گشتاورهای تعمیم یافته، که توسط بلوندل و باند(۱۹۹۸)[۱] پیشنهاد شده ­است، و با استفاده از نرم­افزار استتا ۱۵ به بررسی تاثیر انواع سرمایه (سرمایه انسانی، سرمایه طبیعی، سرمایه خارجی و سرمایه فیزیکی) بر مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب صادرکننده نفت طی دوره ۲۰۱۷-۲۰۰۸ پرداخته ­است. متدولوژی: در این بخش با الهام از مباحث نظری و مطالعات تجربی با وارد نمودن متغیرهای سرمایه انسانی، سرمایه طبیعی، سرمایه خارجی و سرمایه فیزیکی به کنکاش پیرامون عوامل موثر بر مهاجرت نخبگان طی دوره زمانی ۲۰۱۷-۲۰۰۸ می­پردازیم. بر این اساس متغیرهای مورد استفاده در الگوی اقتصادسنجی مورد بررسی به شرح زیراست: (۱) BDit= f(BDi,t-۱, HC it , FDI it , PCit , NCit)                                                         در ادامه به توضیح متغیر­ وابسته و متغیرهای توضیح­دهنده پرداخته می­شود.  مهاجرت نخبگان[۲](BD): مهاجرت نخبگان مهاجرت نیروی کار متخصص و با توانمندی بالا از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه یافته به منظور دستیابی به استانداردهای بالاتر زندگی است(Okoye, ۲۰۱۶). داده­های مهاجرت نخبگان از سالنامه آماری ­مهاجرت­آمریکا[۳] استخراج شده­است. در این مطالعه از نسبت تعداد مهاجران نخبگان به جمعیت کشور مبدا استفاده شده است. دلیل انتخاب این متغیر بجای تعداد مهاجران نخبه این است که کشورهای مورد مطالعه از نظر جمعیتی با یکدیگر شکاف قابل توجه دارند. سرمایه انسانی[۴](HC): سرمایه انسانی عبارت است از دانش، مهارت­ها، شایستگی­ها و خصوصیات تجسم یافته در افراد که منجر به رفاه اقتصادی فرد و جامعه می­شود(OECD, ۲۰۰۱). در این پژوهش از متغیر سرمایه انسانی سرانه استفاده شده است. و همچنین در این پژوهش از داده­های متوسط سال­های تحصیل به عنوان شاخصی از سرمایه انسانی، مستخرج از پایگاه آماری سازمان ملل متحد استفاده شده است. طبق مبانی نظری و مطالعات تجربی انتظار می­رود تاثیر سرمایه انسانی سرانه بر مهاجرت نخبگان مثبت باشد.  سرمایه­گذاری مستقیم خارجی[۵](FDI): سرمایه خارجی شامل سرمایه­گذاری مستقیم و غیر مستقیم خارجی است. در این مطالعه از سرمایه­گذاری مستقیم خارجی سرانه جهت نشان دادن تاثیر سرمایه خارجی بر مهاجرت نخبگان استفاده شده است. کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل سرمایه­گذاری مستقیم خارجی را سرمایه­ای دانسته که متضمن مناسبات بلندمدت میان سرمایه­گذار و سرمایه­پذیر بوده و کنترل و منافع مستمر اشخاص حقیقی یا حقوقی مقیم یک کشور در شرکتی خارج از موطن سرمایه­گذار را به همراه دارد(UNCTAD, ۱۹۹۶). در این مطالعه از داده­های مستخرج از پایگاه آماری UNCTAD استفاده شده است. طبق مبانی نظری انتظار می­رود تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی سرانه بر مهاجرت نخبگان منفی باشد.  سرمایه فیزیکی[۶](PC): سرمایه فیزیکی، با ایجاد تغییرات در مواد جهت شکل دادن به ابزارهایی که تولید را تسهیل می­کند به وجود می­آید و از جنبه­ای ملموس و قابل مشاهده برخوردار است. برای برآورد سرمایه فیزیکی از رابطه کلاین[۷](۱۹۶۲) استفاده شده است. طبق این رابطه از آنجایی که سرمایه­گذاری، به صورت تغییرات ایجاد شده در ارزش سرمایه تعریف می­شود، داریم: (۲) I=           لذا با انتگرال­گیری به فرم زیر به انباشت سرمایه می­توان رسید: (۳)         dk =Idt                           k= ʃ dk = ʃIdt                            در رابطه فوق برای انتگرال گیری، باید یک فرم تبعی برای It  در نظر گرفت. در اینجا فرض می­شود که عامل انتگرال از روی رابطه دیگری به شکل زیر قابل برآورد است: (۴) Ln It= a+ bt+ et                                                                                                                      با تخمین رگرسیون فوق به روش حداقل مربعات معمولی رابطه زیر از طریق آنتی­لگاریتم گرفتن به دست می­آید. (۵) It= I(۰)  + c                                                    (۶)                                                                                                       I(۰)=    رابطه ۵ را در رابطه ۳ قرار می­دهیم تا انباشت سرمایه به دست آید: (۷) Kt=                                                                                       لذا با لحاظ شرایط اولیه خواهیم داشت: (۸) K۰=                                                                                                    سپس را بطه زیر را خواهیم داشت: (۹) Kt= k۰ + t                                                                 رابطه اخیر که به فرمول کلاین (۱۹۶۲) معروف است، خالص سرمایه را در هر سال به دست می­دهد. در این رابطه، Kt ارزش خالص سرمایه در زمان t است. K۰ ارزش خالص سرمایه در سال مبنا، It ارزش سرمایه­گذاری ناخالص در زمان t و Dt میزان استهلاک سرمایه­های ثابت در زمان t است. در این تحقیق ۵ درصد نرخ استهلاک برای سرمایه­های فیزیکی در نظر گرفته شده است (Griliches, ۱۹۸۸).  طبق مبانی نظری تاثیر سرمایه فیزیکی بر مهاجرت نخبگان می­تواند مثبت و یا منفی باشد. در این پژوهش از سرمایه فیزیکی سرانه استفاده شده است و داده­های مربوط به آن از پایگاه آماری بانک جهانی داده­ها و بر اساس محساسبات طبق فرمول کلاین(۱۹۶۲) به دست آمده است.  سرمایه طبیعی[۸](NC): شاخص فراوانی منابع طبیعی به صورت سهم صادرات سوخت و کانی­ها به کل صادرات کالا تعریف می­شود(World Bank, ۲۰۱۸). با توجه به اینکه کشورهای مورد بررسی در این مطالعه کشورهایی هستند که بالای ۴۰ درصد صادراتشان مربوط به سوخت و کانی­ها می­باشد از فراوانی منابع طبیعی سرانه به عنوان شاخصی جهت نشان دادن تاثیر سرمایه طبیعی بر مهاجرت نخبگان استفاده شده است. با توجه به مبانی نظری انتظار می­رود تاثیر سرمایه طبیعی سرانه در کشورهای مورد مطالعه بر مهاجرت نخبگان مثبت باشد. داده­های این متغیر از پایگاه آماری بانک جهانی داده­ها استخراج شده است.  مهاجرت نخبگان با وقفه(BDi,t-۱): این متغیر، متغیر وابسته با یک دوره وقفه است. از مزیت­های روش GMM این است که اجازه می­دهد از وقفه متغیر وابسته به عنوان ابزار مناسبی جهت کنترل درونزایی استفاده شود (Baltagi, ۲۰۰۸).  با توجه به اینکه معادله اقتصادسنجی بصورت لگاریتمی در نظر گرفته شده­است، لذا اگر معادله ۱ را بصورت صریح بیان داریم. معادله زیر را خواهیم داشت: (۱۰) lnBDit = ß۱ + ß۲ lnBDi,t-۱+ ß۳ lnHCit+ ß۴ lnFDIit+ ß۵ lnPCit+ ß۶ lnNCit+ Ɛit + µit  در معادله فوق، اندیس i و t به ترتیب معرف کشور و زمان است و عبارتµ ویژگی­های خاص هر کشور در نمونه­های مورد بررسی است. به بیان ساده­تر، µ ضرایب مربوط به متغیرهای مجازی مقاطع و کشورها است که در صورت چشم­پوشی از آنها، در جملات خطا و پسماندها (Ɛ) خود را نشان خواهند داد.   یافته­ها: یافته­های اقتصادسنجی مطالعه حاکی از آن است که تاثیر سرمایه انسانی بر مهاجرت نخبگان مثبت و معنادار بوده است. درواقع افزایش سرمایه انسانی به معنای افزایش تعداد نخبگان است و  جنانچه بسترهای لازم جهت نگه­داری و بکارگیری نیروی انسانی متخصص فراهم نباشد با افزایش انباشت سرمایه انسانی، مهاجرت نخبگان افزایش می­یابد. همچنین تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر مهاجرت نخبگان منفی و معنادار بوده است و سرمایه­گذاری مستقیم خارجی از طریق تقویت نوآوری در نتیجه سرریزدانش و تحریک تغییرات ساختار تولید سبب  افزایش تقاضا برای نیروی انسانی نخبه و متخصص شده و  مهاجرت نخبگان را کاهش می­دهد. همچنین طبق یافته­ها، تاثیر سرمایه طبیعی بر مهاجرت نخبگان مثبت و معنادار بوده است و فراوانی منابع طبیعی در این کشورها، تولید و صادرات را به سمت استخراج منابع طبیعی و خام فروشی سوق داده است و با کاهش تقاضا نیروی کار متخصص، زمینه افزایش مهاجرت نخبگان را ایجاد کرده است و تاثیر سرمایه فیزیکی بر مهاجرت نخبگان منفی و بی­معنا بوده ­است. در واقع نحوه تامین سرمایه فیزیکی از کانال فناوری داخلی و بکارگیری نیروی متخصص بوده است. اما در مقابل به دلیل ماهیت کشورهای مورد مطالعه، درآمدهای ارزی ناشی از منابع طبیعی منجر به نوعی رانت منابع طبیعی گردیده است که سبب سودآور تلقی شدن واردات سرمایه­ای شده است. برآیند این اثرات بی­معنا شدن تاثیر سرمایه فیزیکی سرانه بر مهاجرت نخبگان را به دنبال داشته است.   نتیجه:  یکی از سوالاتی که از دیرباز در علم اقتصاد وجود داشته و نظر اندیشمندان این عرصه را به خود جلب کرده است این بوده که چرا برخی ملت­ها توسعه یافته و برخی دیگر کم­تر توسعه یافته­اند. در پاسخ به این سوال تئوری­هایی شکل گرفته­اند که اختلاف در کم و کیف سرمایه انسانی کشورها را یکی از مولفه­های مهم و اصلی برشمرده­اند. بر این اساس، یکی از رهیافت­های بهبود رشد و توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه نیز سرمایه­گذاری در سرمایه انسانی و متعاقب آن انباشت نخبگان تشخیص داده شده است. از این رو، سرمایه­گذاری قابل توجهی برای تربیت و فراهم سازی این منابع در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته به عمل می­آید. بر اساس نظریه­های رشد جدید، نقش نیروی کار بسیار ماهر و نخبه در ایجاد سرریزهای دانش و رشد اقتصادی بسیار تعیین کننده است. علاوه بر رشد اقتصادی، دست یابی به توان رقابتی بیشتر در بازارهای بین­المللی نیز مستلزم به کارگیری و افزایش سرمایه انسانی است. با وجود این، در حالی که هیچ شکی در کمیابی نیروی انسانی متخصص و ماهر در کشورهای کم­تر توسعه یافته وجود ندارد، اقتصاد جهانی طی چند دهه اخیر شاهد خروج حجم زیادی از مهاجران متخصص از این کشورها بوده است.  با توجه به نقش کلیدی نخبگان در بهره­گیری از سرریزهای فناوری، خلق نوآوری، رشد اقتصادی، قدرت رقابت پذیری و... به ارائه توصیه­های سیاستی به سیاست گذاران و تصمیم گیران اقتصادی در راستای کاهش مهاجرت نخبگان می­پردازیم: اهمیت سرمایه خارجی هم به عنوان سرمایه فیزیکی و هم به عنوان عاملی که مجموعه­ای از منابع مرتبط با دانش را تشکیل می­دهد مطرح است. از طرفی طبق نتایج تاثیر منفی و معناداری نیز بر مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب نفتی دارد. در نتیجه پیشنهاد می­شود، گسترش و بهبود سیاست­های تشویق جذب سرمایه­گذاری مستقیم خارجی مانند ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی از طریق ایجاد ثبات در برنامه­ها، سیاست­ها و تصمیمات اقتصادی به گونه­ای که فعالان اقتصادی چشم­انداز روشنی را در مقابل خود مشاهده کنند زمینه لازم جهت جلب اعتماد سرمایه­گذاران فراهم شود. سرمایه انسانی به عنوان یک عنصر کلیدی، سبب افزایش بازدهی به مقیاس تولید شده و ظرفیت جذب در بخش سرمایه خارجی را افزایش می­دهد، با توجه به تاثیر مثبت و معنادار سرمایه انسانی بر مهاجرت نخبگان در کشورهای برگزیده نفتی توصیه می­شود، دولت به جای صادرات مواد اولیه و خام، تولید و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا را مدنظر قرار دهد و از طریق به کارگیری و استخدام سرمایه انسانی کارآمد و نخبگان در این زمینه از خروج تعداد زیادی از نخبگان علمی جلوگیری کند.  با توجه به تاثیر مثبت و معنادار سرمایه طبیعی بر مهاجرت نخبگان در کشورهای برگزیده نفتی که سرشار از منابع طبیعی هستند، پیشنهاد می­شود همواره بر بهبود مدیریت فراوانی منابع طبیعی تمرکز شود و دولت با سیاست­های سنجیده درآمدهای ارزی حاصل از صادرات منابع طبیعی را در راستای گسترش بازار سرمایه انسانی، تقویت زیرساخت­های علمی و فراهم ساختن امکانات پژوهشی و...هزینه کند تا از این طریق زمینه­های کاهش مهاجرت نخبگان فراهم شود.       [۱] Blundell and Bond [۲] Brain Drain [۳] Yearbook of immigration statistics [۴] Human Capital [۵] Foreign Direct Investment [۶]. Physical Capital [۷]. B. Klein [۸] Natural Capital

Keywords:

مهاجرت نخبگان , سرمایه انسانی , سرمایه گذاری مستقیم خارجی , کشورهای منتخب صادرکننده نفت