معناشناسی تاریخی- توصیفی واژه ی «امر» در قرآن کریم

دستیابی به معانی دقیق و شناخت واژگان هر متنی در گرو پژوهش در علوم خاصی چون معناشناسی است. معنی­شناسی تاریخی (در زمانی) مطالعه ­ی تغییرات معنی در طول زمان است؛ و به زبان انسان به عنوان یک پدیده­ ی پویا و پیوسته در تغییر می­نگرد. این مقاله درصدد بررسی معناشناسی واژه­ی «امر» در قرآن می ­باشد که به روش تاریخی- توصیفی انجام شده و بر اساس محور جانشینی و هم­نشینی موجود میان معانی واژگانی بیان می­ گردد. نتایج بیانگر آن است که معنای اصلی و مرکزی واژه­ی «امر»، کار و دستور دادن بوده و دیگر معانی شامل موضوع، مشاوره و مشورت معانی ثانوی این واژه در عصر جاهلی به حساب می­آیند. این واژه به عنوان یکی از پرکاربردترین واژگان قرآنی به همراه مشتقاتش ۲۴۹ بار در قرآن آمده است. این واژه به شکل مفرد، ۷۸ بار تکرار شده است که از این تعداد بیشتر به صورت اسمی ظاهر شده و بیشترین همنشینی را با واژه­ ها­ی «الله و رب» دارد. «امر» از واژگان چند وجهی در قرآن است که ۱۹ وجه معنایی برای آن ذکر شده  که در ۱۲ وجه آن، اتفاق رای، وجود دارد که از آن جمله می توان به معانی «دستور و فرمان، پیروزی، عذاب، گناه، قتل، فتح مکه، رستاخیز، وحی، منکر، قول، عیسی بن مریم، قضاء، شان و حال، غرق شدن، کثرت، مرگ، مشورت، برحذر داشتن و خصب» اشاره کرد. امر در قرآن را می­توان به سه دسته تقسیم کرد: اموری مربوط به خداوند یا انسان یا شیطان؛ که از این تعداد بیشترین نسبت واژه­ی «امر» مربوط به خداوند است. اموری که در مورد «اولوا الامر و امر به معروف» است مربوط به انسان و امور مربوط به شیطان با فحشاء و منکر هم­نشینی داشته است. امر هرگاه به خدا نسبت داده شود به وجود دفعی اشیاء اشاره دارد هرگاه به مخلوق، نسبت داده شود بر وجود تدریجی دلالت داشته و مقید به زمان و مکان است. امر هرگاه با افعال «قضی، اتی و جاء» همراه باشد به معنای عذاب و عقوبت است و آنگاه که با «وبال» و فعل «ذاق» همراه شود به معنای گناه و کفر آمده است. همراهی امر با تدبیر معنای اراده و مشیت الهی را می­رساند و همراهی­اش با افعال تنزیل به معنای وحی است. مترادفات امر در قرآن «عهد و وصی» بوده که از جهت لازم الاجرا بودن آن امور به جای امر قرار گرفته ­اند.

Keywords:

Holy Quran , Historical Semantics , Descriptive Semantics , Vocabulary Co-occurrence , Semantics of al-Amr , قرآن کریم , معناشناسی تاریخی , معناشناسی توصیفی , با هم آیی واژگان , معناشناسی امر