ظهور مجدد گنبد در معماری ایران پس از اسلام و تجلی باورهای اعتقادی و مفاهیم عرفانی در آن

ساخت گنبد به مثابه یکی از پیشرفتهترین تکنیکهای پوشش دهانه دردنیای باستان در معماری ساسانی راه تکامل میپیمود و شاهد اوج شکوفایی خود در کاخ فیروزآباد فارس بود. اما این عنصر درمعماری سدههای نخست پس از اسلام در ایران به همراه عناصر دیگریهمچون ایوان )که در بنای ایوان مداین به اوج شکوه و عظمت رسیده بود( و کنگرههای تزیینی دیگر دیده نشد. با وجود آنکه مبنایمهمترین عبادت در اسلام، ادای جمعی فریضه نماز است و این مستلزم فضای بزرگ سرپوشیده، اما ساخت مساجد سدههای نخستین پس از اسلام در ایران از الگوی شبستانی پیروی میکرد و سازندگانْ پوششدهانههای بزرگ را با شبستانهای ستوندار ترجیح میدادند. در قرن چهارم هجری و در مقبره امیر اسماعیل سامانی بود که گنبد دوباره به معماری ایران بازگشت و در ساخت بنای دوازده امام در یزد ومسجد جامع قروه و سپس گنبدخانه نظامالملک )همگی در قرن پنجم هجری( بهکار رفت. ایوان نیز به گونهای مشابه به معماری مسجد بازگشت و به مثابه یکی از اصلیترین عناصر، الگوی ساخت مسجد رادگرگون ساخت. اما علل این غیبت و ظهور مجدد چیست؟ گنبد وارد شده به معماری مسجدْ تجلیگاه چه مفاهیمی است که آن را از گنبدهای پیش از اسلام متفاوت ساخته است؟ در این مقاله کوشیده شدتا با مطالعات کتابخانهای و غور در منابع مکتوب، با روش تفسیر تاریخی به پاسخگویی به پرسشهای بالا پرداخته شود. نتایج بهدست آمده نشان میدهد که گنبد و ایوان در معماری ساسانی نماد ونشانی از حکومت ساسانی و طبقه حاکم گردیده و ساخت آن یادآور مجدد آن دوران بوده است و سازندگان از ساخت مجدد آنها تبری میجستهاند. همچنین سنتگرایان بر این باورند که گنبد در معماریاسلامی تجلیگاه صفات جمالی و جلالی الهی، نمادی تمثیلی از اصل کثرت در وحدت و وحدت در کثرت، آسمان )خیمه دهر(، درخت )تاج سبز( و کعبه است

Keywords:

معماری مسجد , گنبد در معماری ایران , آسمان , مفاهیم عرفانی در معماری ایران