بختیاری ها و میراث صنعتی نفت

یادداشت به مناسبت تشکیل کارگروه میراث صنعتی در انجمن فرهنگی و پژوهشی بختیاریکا

مقدمه:

گروهی از فعالان فرهنگی و پژوهشگران ارجمند مدت هاست که پیگیر اخذ مجوز فعالیت و ثبت انجمنی با موضوعیت؛ ادبیات، فولکلور، جغرافیای انسانی، فرهنگ و تاریخ قوم بزرگ بختیاری با عنوان؛ "انجمن فرهنگی و پژوهشی بختیاریکا" هستند.انجمنی که در ذهن مخاطب، عناوین سازمان ها و بنیاد هایی همچون؛ "بریتانیکا"و "ایرانیکا"را تداعی می کند و امیدوارم همچون آن سازمان ها، موفق و مستدام باشد.اعضای هیئت موسس این انجمن، ساختار سازمانی و چارت تشکیلاتی آن را ترسیم نموده اند تا همزمان با پیگیری مراحل نهایی اخذ مجوز و ثبت انجمن مذکور، مقدمات اجرایی فعالیت ها نیز فراهم گردد و خوشبختانه در بخش های شش گانه چارت تشکیلاتی مذکور و در بخش چهارم با عنوان؛ "فرهنگ، مردم شناسی و سرزمین"و از بین کارگروه های چهارگانه این بخش، کارگروهی نیز تحت عنوان؛ "میراث صنعتی"پیش بینی شده است.

واقعیت امر این است که حوزه ی میراث صنعتیIndustrial Heritageدر ایران، علیرغم یکصد و پانزده سال تجربه ی میراث صنعتی نفت، بعنوان دروازه ی ورود ایران به روزگار صنعتی(با تعریف مدرن آن)، آنقدر جدید و بدیع و فعالان این حوزه آنقدر انگشت شمار و کم تعداد هستند که هر مجال و فرصتی برای توسعه و ترویج بیشتر این حوزه را باید به فال نیک گرفت.در اینجا و در موضوعیت قوم بزرگ بختیاری این اهمیت از آن رو مهم تر می نماید که توجه داشته باشیم، صنعت نفت در ایران در سرزمین قشلاقی این قوم و با مشارکت مردان سخت کوش بختیاری در کنار اعراب خوزستان و میزبانی آن ها از دیگر اقوام و حتی ملیت ها در جنوب غرب ایران نضج گرفت و پایه گذاشته شد.

این یادداشت، مروری است بر اهمیت حضور بختیاری ها در شکل گیری صنعت نفت در ایران و ردپای ایشان در آنچه امروزه تحت عنوان؛ "میراث صنعتی نفت در ایران"، از آن یاد می شود.

آغاز عصر نفت در ایران:

ایران، کشوری است که جهانیان آن را با منابع غنی نفت و گاز می شناسند. از ۱۹۰۸میلادی برابر با ۱۲۸۷خورشیدی تاکنون، نزدیک به یکصد و شانزده سال است که ایران با کشف نفت در آن تبدیل به کشوری صنعتی شده است و هر چند از این رهگذر، مشکلات فراوانی نیز داشته است، اما به هر حال به عنوان کشوری تاثیرگذار در بازار جهانی نفت، این مهمترین منبع انرژی جهان تا به امروز، همواره مطرح بوده است.

البته، مستندات تاریخی در اختیار داریم که اثبات می کند؛ ایرانیان از دیرباز با نفت و گاز آشنا بودند و در گذشته های باستانی این سرزمین نیز نشانه های فراوانی از شناخت نفت و به خصوص"قیر"و کاربرد این مواد به چشم می خورد.استفاده از قیر در تمدن عیلام و ساخت مهر های معروف عیلامی از قیر طبیعی.استفاده از قیر در اندود کردن قایق ها، تابوت ها و ساخت برخی ظروف از این ماده، قدیمی ترین نمونه های استفاده از این مشتق نفتی در سرزمینی هستند که بعدها "ایران" نامیده شد.

همچنین استفاده از نفت و قیر و گاز در تمدن های بعدی و به خصوص کاربردهای مذهبی و استفاده از گاز به عنوان منبع سوخت آتشکده های بسیار قدیمی در نجد ایران، از جمله؛ آتشکده ی سرمسجد در سرزمین قشلاقی بختیاری ها که آن را "مسجد سلیمان" می نامیدند، از دیگر نشانه هایی هستند که حاکی از آشنایی ایرانیان باستان با نفت و مشتقات آن می باشد.هنگامی که کاربردهای نظامی را به این مقوله اضافه می کنیم و نفت انداز ها در ارتش ایران باستان و تعبیر؛ "آتش مدی"(آتش مادی)را مورد توجه قرار می دهیم، متوجه می شویم که نفت و مشتقات آن چه اهمیتی در ایران باستان و البته ادوار بعد از آن داشته است.

به رغم چنین آشنایی دیرینه ای همانگونه که می دانیم با شروع قرون جدید است که نه تنها ایران، بلکه جهان به ارزش واقعی این سیال ارزشمند پی می برند.غرب که به دنبال جانشینی برای ذغال سنگ بود تا انقلاب صنعتی خود را با سرعت بیشتری به پیش ببرد، نقاط مختلفی از جهان را مورد گمانه زنی، تحقیق و کاوش قرار داد و ایران نیز از این جمله بود.در همین رابطه بود که یک کارشناس زمین شناسی به نام"و.ک. لوفتوس"از جنوب غرب ایران دیدن کرد و نتیجه ی مشاهدات خود را در قالب مقاله ای در اروپا منتشر نمود.لوفتوس در مقاله ی خود تحت عنوان؛ "درباره زمین شناسی نواحی مرزی ترکیه-ایران و نواحی مجاور آن" از مناطقی در جنوب غرب ایران یاد کرد که چشمه های خودجوش نفت و گاز در آن وجود دارند.

مستشرقان و ماموران غربی دیگری نیز به این رخنمون های طبیعی اشاره کردند که از جمله آنها می توان به "سر هنری لایارد" اشاره نمود.

امتیازنامه واگذار شده به ویلیام ناکس دارسی انگلیسی، در ۱۹۰۱میلادی، بر اساس چنین پیشینه ی تاریخی و گزارش های مستندی برای امتیاز گیرنده، اعتبار سرمایه گذاری یافت و سرانجام در سال۱۲۸۷خورشیدی برابر با ۱۹۰۸میلادی بود که عملیات اکتشافی این امتیازنامه در سرزمین بختیاری به نتیجه رسید و با فوران نفت از فراز دکل چاه شماره یک مسجد سلیمان، ایران وارد دوران صنعتی خود گردید.

تشکیل کمپانی نفت انگلیس و ایران:

بزرگترین اتفاق قرن در سرزمین قشلاقی بختیاری روی داده بود! امتیازنامه ای که با طولانی شدن مدت عملیات اکتشافی، سختی کار و بالا رفتن هزینه ها به مرور می رفت تا صاحب امتیاز را نا امید کند و در همین شرایط نیز بود که وزارت دریاداری بریتانیا وارد صحنه شده بود تا این امتیاز، در اثر فشار عصبی و مالی وارد شده به دارسی، از دست بریتانیا خارج نشود!

فشار فوران نفت که مستمر شد و رینولدز، نماینده تام الاختیار دارسی در ایران مطمئن شد که این بار و پس از چند ناکامی در"چیا سرخ"کرمانشاه و "مامتین"رامهرمز، حالا دیگر نفت تولید شده مقرون به صرفه اقتصادی برای بهره برداری و رساندن به دریای آزاد برای بارگیری در نفتکش های بریتانیایی است، تولد صنعت نفت در ایران به طور رسمی اعلام و شرکت نفت انگلیس و پرشیاAnglo Persian Oil Company تاسیس و بخشی از سهام خود را برای فروش در بریتانیا ارائه نمود.

این همان شرکتی بود که تا سال ها بهره برداری از نفت ایران در سرزمین بختیاری و مناطق همجوار را برعهده داشت و اسناد تاریخی آن بعنوان بخش مهمی از میراث صنعتی ایران به یادگار مانده است.

بختیاری ها از آن پس در سرزمین قشلاقی خود به جز کشاورزی دیم و مراتع زمستانی برای دامپروری و در همجواری با اعراب خوزستان، مهمانان خوانده و ناخوانده دیگری نیز داشتند.مهمانانی برای "نفت" در قالب ایجاد تاسیسات نفتی و تشکیل نخستین شرکت-شهرهای نفتی در ایران.

به دلیل همین میزبانی بود که بختیاری ها در سرزمین خود، مدرنیزاسیون نفتی را تجربه می کردند.آنها البته تابعیت چندانی نیز از حکومت مرکزی نداشتند.به همین دلیل بود که نمایندگان دارسی به ریاست "جورج برنارد رینولدز" مجبور بودند علاوه بر مذاکره با حکومت مرکزی، نظر مساعد و موافقت خوانین بختیاری را نیز کسب نمایند.موضوعی که به تشکیل شرکت نفت انگلیس و بختیاری منجر گردید.

شرکت نفت بختیاری:

آقای بهمن اسکویی، در مقاله خود به زبان انگلیسی با عنوان؛ Oil In Persia and the Bakhtiaris در این خصوص آورده است؛ قبل از شروع اکتشاف، باید مجوز حفاری از خان های بختیاری گرفته می شد که تمام ذخایر نفتی در قلمرو آنها قرار داشت.رینولدز از "جان پریس" کنسول بریتانیا در اصفهان در مذاکره با بختیاری ها کمک های بسیاری دریافت کرد.

سرانجام بین کاشفان بریتانیایی و چهار تن از خوانین بختیاری توافقی حاصل شد.مذاکره کنندگان از سمت بختیاری ها؛ نجف قلی خان صمصام السلطنه، حاج علی قلی خان(سردار اسعد دوم)، سردار جنگ و سردار محتشم بودند.مذاکرات با چهار خان بختیاری در روزهای۱۶و۱۹اکتبر۱۹۰۵ انجام شد وآن طور که رینولدز می گوید: در همه آن ها حاجی علی قلی خان سردار اسعد، نقش سخنگوی خوانین را بر عهده داشتند.قرارداد نفت انگلیس و بختیاری امضاء و در۱۳آوریل۱۹۰۹و کمتر از یک سال بعد از اکتشاف نفت در مسجد سلیمان؛ "شرکت نفت بختیاری" با سرمایه ی چهارصد هزار پوند تشکیل شد و مقرر شد که خان های بختیاری علاوه بر داشتن سهم از شرکت بهره برداری اول، سه درصد از سود شرکت های تشکیل شده را نیز دریافت کنند.البته مدتی بعد سهام شرکت نفت بختیاری با تشکیل شرکت نفت انگلیس و پرشیاAPOC، کلیه حقوق به شرکت جدید منتقل شد.

تشکیل این شرکت و فعالیت آن که در قالب اسناد و گزارش ها و دفاتر کل مستند گردیده، شاهدی است بر این نکته که بختیاری ها از نخستین روزهای شکل گیری صنعت نفت در ایران، بر این صنعت حضوری تاثیرگذار داشته و همچنین از این صنعت تاثیر فراوان پذیرفته اند و فارغ از نقدهایی که به این موضوع وارد است و از حوصله و موضوعیت این بحث خارج است، این حضور و همراهی باعث گردیده تا موضوع میراث صنعتی نفت و بختیاری ها امروزه موضوعی قابل تحقیق و بررسی و تامل باشد.

بختیاری ها و تجربه مدرنیزاسیون نفتی

شیوه و روش و منش برخورد این قوم با مظاهر مدرنیته ی صنعتی از تاسیسات فنی و عملیاتی گرفته تا معماری و شهرسازی و سایر جلوه های آن همچون؛ حوزه اجتماعی، تفریحی، ورزشی، هنری، نهضت ترجمه نفتی، سینما، بهداشت و درمان و مهمتر از همه اینها؛ همزیستی مسالمت آمیز با سایر اقوام و ادیان و ملیت ها از موضوعات بسیار مهمی می باشند که در کارگروه میراث صنعتی انجمن بختیاریکا می توانند مورد بررسی و پژوهش قرار گیرند.

میراث صنعتی نفت در سرزمین بختیاری ها و با همت و تلاش ایشان بعنوان نخستین کارگران یدی و غیر متخصص و به مرور کارگران فنی صنعت نفت ایجاد و پایه گذاری گردید.آنها از نخستین لحظات حضور کاوشگران نفت در کنار ایشان حاضر بوده و به فعالیت مشغول بودند.

نتیجه گیری:

بختیاری ها در میراث صنعتی نفت در ایران دارای جایگاه مهم و قابل توجهی بوده و هستند و برای تبیین و تحقیق و شناسایی این اهمیت و تاثیرات آن در زندگی و جامعه ی امروز ایرانی و به تبع آن قوم بختیاری باید در حوزه مفاهیم و مبانی نیز دقت نمائیم.

حوزه ی میراث صنعتی، چنانچه پیشتر اشاره شد در ایران بسیار نوپا و جوان است.کما اینکه در دنیا نیز هنوز فراگیر و گسترده نشده.خوشبختانه با تشکیل"کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی" که به اختصار TICCIH نامیده می شود، ما؛ فعالان این حوزه، یک کمیته جهانی مرجع در این زمینه داریم.این کمیته در بیانیه ی موسوم به؛ "منشور نیژنی تاگیل"که در گرد همایی اعضایش در ۱۷جولای۲۰۰۳ در نیژنی تاگیل روسیه به تصویب رساند، میراث صنعتی را اینگونه تعریف کرده است؛

؛؛میراث صنعتی، شامل فرهنگ صنعت است.فرهنگی که دارای ارزش های علمی، معماری، اجتماعی، فنی و تاریخی باشد.این میراث موارد ذیل را در بر می گیرد؛ ساختمان ها و ماشین آلات، کارگاه ها، دودکش ها و واحد های تولیدی، معادن و سایت های پرداخت و پالایش مواد اولیه، انبارها و فروشگاه ها، مکان هایی که انرژی در آنها تولید، منتقل و مصرف می شود. حمل و نقل و تمام زیرساخت های آن و نیز تمام مکان هایی که به فعالیت های اجتماعی مرتبط با صنعت از جمله؛سکونت، مذهبی، تفریحی، ورزشی و آموزشی اختصاص داده شده اند؛؛

بدین ترتیب؛ ما می توانیم و البته نیاز داریم تا موارد مرتبط با حضور بختیاری ها در عرصه صنعت نفت یا دقیق تر بگوییم؛ شکل گیری صنعت نفت در سرزمین بختیاری ها و با حضور تاثیرگذار ایشان را در بخش های مندرج در "تعریف" مذکور بررسی و تبیین نموده و به دریافت بهتری از گذشته ی تاریخی سرزمین ایران در مقطع مهم ورود به دوران صنعتی و مدرنیته ی نفتی برسیم.

در پایان و ضمن تبریک مجدد شکل گیری انجمن بختیاریکاو ایجاد کارگروه میراث صنعتی در این انجمن علمی و پژوهشی، برای تمامی اعضا و فعالان این انجمن آرزوی توفیق داشته و فعالانه امیدوارم ایران عزیزمان با شناخت بیشتر و بهتر گذشته ی خود، آینده ی بهتری را پیش رو داشته باشد.