انواع قرض ( قسمت اول : قرض ربوی )

بسم الله الرحمن الرحیم

در یک تقسیم کلی می توان قرض را به چهار قسم تقسیم کرد که در اینجا به تبیین هریک از این اقسام سه گانه می پردازیم.

1 ) قرض ربوی

قرض ربوی که مخالف دستور قرآن کریم و نابود کننده روح اخوت و برادری ، ایثار ، فریاد رسی و بسیاری از ارزشهای انسانی و اسلامی است ؛ عبارت است از اینکه : کسی جنسی یا پولی را قرض بدهد ، و در ضمن قرض به عنوان منفعت و سود ، شرط زیاده نماید ، یعنی بیش از آنچه که قرض داده ، از مقترض بگیرد. آن زیاده و منفعت لازم نیست از جنس همان چیزی باشد که قرض داده شده؛ بلکه هرچیزی که زیاده و منفعت صدق بکند موجب ربوی شدن قرض می شود . و به تعبیر روایات : «کل ما یجر نفعا» هر قرضی که سودی را در بر داشته باشد ، ربوی می شود .

دلیل این مطلب روایات متعدد و زیادی هستند که از هرگونه شرط ضمن قرض ، که به نفع مقرض باشد نهی می کنند و اگر چنین شرطی صورت بگیرد ، اعم از مالی و غیر مالی ، در این صورت قرض ، قرض ربوی می شود که در شرع مقدس به شدت از آن نهی شده و مورد مذمت قرار گرفته است . از جمله روایاتی است که تصریح دارد بر اینکه : هرگونه شرطی که به نفع قرض دهنده باشد ، در ضمن قرض ممنوع است. به عنوان نمونه برخی از این روایات را ذکر نموده و مورد بررسی قرار می دهیم .

الف ) در روایتی، در مستدرک الوسایل از امیر مومنان علی علیه السلام نقل شده است که حضرت فرمودند: « من اقرض قرضا ورقا لا یشترط الا رد مثلها فان قضی اجود منها فلیقبل ، اگر شخصی پولی را به عنوان قرض به کسی دیگر بدهد، تنها برگرداندن همانند آن را شرط کند، اما اگر قرض گیرنده (به میل خود) بهتر از آن را داد ، قرض دهنده بپذیرد ».(مستدرک الوسایل ، ج13 ، ص 351 ).

چنانکه مشاهده می شود جمله « لا یشترط الا رد مثلها » که نفی همراه با استثنا است ، به خوبی بیانگر این مطلب است ، که هیچ گونه شرط اضافی در قرض جایز نیست و قرض گیرنده ، فقط باید همان مقداری را ، که به عنوان قرض گرفته است ، برگرداند نه بیشتر .

ب ) محمد بن قیس از امام باقر علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند :« من اقرض رجلا ورقا فلا یشترط الا مثلها فان جوزی اجود منها فلیقبل و لا یاخذ احد منکم رکوب دابه او عاریه متاع یشترطه من اجل قرض ورقه ، اگر کسی مالی را به دیگری قرض دهد، نباید چیزی جز ادای همان مال را ، شرط کند ، ولی اگر بدون شرط ، ( قرض گیرنده ) بهتر از آن را به او (قرض دهنده) بدهد ، بپذیرد و مانعی ندارد، و نباید هیچ یک از شما سوار شدن بر مرکب ، یا عاریه دادن چیزی را ، به عنوان شرط ، به خاطر قرضی که داده است ، مطالبه کند »!.(تهذیب الاحکام ، ج6 ، ص203 ).

این روایت نیز به روشنی هرگونه شرطی ضمن قرض را ، که به نفع قرض دهنده باشد به جهت ربوی شدن آن ، ممنوع می داند . این نکته هم شایان دقت است که بیان دو مورد از اقسام شرط (رکوب دابه او عاریه متاع ) در این روایت ، به عنوان مثال است و به هیچ عنوان مانع از عمومیت آن ، نمی شود . بنابراین ، مطلق شرطی به نفع قرض دهنده را نفی می کند ، اعم از مالی و غیر مالی .

ج ) در روایتی دیگری که شخصی بنام «خالد بن حجاج» از یکی از معصومین- علیهم السلام- نقل کرده می گوید: « سالته عن رجل کانت لی علیه مائه درهم عددا قضانیها مائه درهم وزنا قال لا باس ما لم یشترط قال و قال جاء الربا من قبل الشروط انما تفسده الشروط ؛ از امام علیه السلام در باره مردی سوال کردم که من صد درهم با شمارش عددی از او طلب داشتم ، ولی او صد درهم به حساب وزن به من پرداخت کرد ( از ظاهر این روایت به دست می آید که گاهی درهمها از حیث وزن بیشتر از معمول بوده ، از این رو ، اگر کسی مطابق وزن دین خود را ادا می کرد ، مقداری بیشتر از آنچه گرفته بود ، پرداخت می کرد ؛ لذا برای بعضی شبهه ای ربوی شدن قضیه به وجود می آمد ) امام علیه السلام پاسخ داد : ضرری ندارد ، سپس افزود: ربا به خاطر شرط سود در متن قرارداد ، به وجود می آید و شرط آن را فاسد می کند ».( الکافی ، ج5 ، ص244 ).

در ذیل این روایت که حضرت می فرماید :« جاء الربا من قبل الشروط انما تفسده الشروط » دو نکته شایان توجه بیشتر است :

الف ) مهم ترین بلکه یگانه عامل ربوی شدن قرض ، شرطی است که در ضمن آن صورت می گیرد ؛ زیرا شرط ضمن قرض علاوه بر ربوی ساختن آن ، باعث فاسد و باطل شدن قرض نیز می شود .

ب ) در روایت فوق کلمه ی شروط مطلق است و هر نوع شرطی را ، اعم از مالی و غیر مالی که باعث جلب و جذب سودی شود ، شامل می شود. مهم تر از آن اینکه ، در ذیل روایت که حضرت می فرماید :« جاء الربا من قبل الشروط انما تفسده الشروط » این سخن حضرت صراحت دارد بر این که شرط ضمن قرض به نفع مقرض ، ربا و حرام است .

بنابراین ، باتوجه به روایات فوق که به عنوان نمونه ذکر شد ، به خوبی روشن می شود که اگر در ضمن قرض شرطی ( اعم از شرط مالی یا غیر مالی ) به نفع قرض دهنده صورت بگیرد ، قرض را ، تبدیل به قرض ربوی می کند.