انواع قرض ( قسمت دوم : قرض حسن ( قرض الحسنه )

بسم الله الرحمن الرحیم 

در یک تقسیم کلی می توان قرض را به چهار قسم تقسیم کرد که در اینجا به تبیین هریک از این اقسام سه گانه می پردازیم.

2 ) قرض حسن ( قرض الحسنه )

برخلاف قرض ربوی ( که یک رفتار ظالمانه و نابود کننده ی فضایل انسانی است )، قرض حسن یا قرض الحسنه ، یک عمل نیک و مورد سفارش موکد قرآن کریم است ، که نه تنها در حل بسیاری از مشکلات و گرفتاری های مالی و اقتصادی جامعه کمک می کند ؛ بلکه به عنوان یک فضیلت انسانی و اسلامی ، در خود سازی و شکوفایی ارزشهای فردی و اجتماعی نیز ، نقش برجسته دارد.

چنانکه معلوم است ، آنچه در عرف جامعه مرسوم است اصطلاح « قرض الحسنه » است ، در حالی که همه آیاتی که در قرآن کریم در مورد قرض وارد شده است به صورت « قرضا حسنا» یعنی کلمه «حسن» بدون الف و لام و تاء است. اینکه کدام اصطلاح درست است «قرض الحسنه » یا « قرض حسن » بستگی به این دارد ، که حسن صفت برای قرض باشد یا مضاف الیه ، اگر صفت باشد باید بدون تاء آورده شود ، به صورت : « قرض حسن » یا « القرض الحسن » ؛ اما اگر مضاف الیه باشد ، به همین شکل مرسوم صحیح است .( ربا و بانکداری اسلامی، ص: 127 ، پاورقی) .

هرچند اصطلاح « قرض الحسنه» معروف و مرسوم شده است ؛ ولی تلفظ دقیق تر و صحیح تر آن ، همان قرض حسن است ؛ زیرا هم بر اساس اصطلاح قرآنی است ، و هم به صورت صفت و موصوف می شود ، که معنای دقیق تر و ظریف تر را می رساند.

در مورد کلمه ی قرض که در قرآن کریم در آیات متعدد ذکر شده است ، سه نکته از همه بیشتر جلب توجه می کند : الف ) متصف شدن کلمه قرض به وصف «حس» ؛ ب ) در خواست قرض از جانب خدای سبحان ؛ ج ) به صورت امر نیامدن مطالبه ای قرض بلکه با بیان های دیگر مانند استفهام ، شرط و ... آمده است.

الف ) کلمه ی قرض در قرآن کریم ، همه جا به صورت موصوف و همراه با صفت حسن بیان شده ، یعنی به صورت « قرضا حسنا ، قرض نیکو» آمده است . در این که مراد از قرض حسن و نیکو چیست ؟ سخنان زیادی بیان شده است ، بعضی می گوید قرض حسن آن است ، که قرض دهنده نه منتی بگذارد و نه توقعی از قرض گیرنده داشته باشد و برای ریا و سمعه یا جلوگیری از حق و امثال اینها هم نباشد .( اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج12، ص: 425 ).

برخی براین نظر است که « قید «حسن» ظاهرا مفید آن است ، که انفاق از مال پاک و با نیت پاک و با قصد قربت باشد و بعدا پشیمان نگردد و با منت و اذیت بعدی توام نباشد » به نظر این محقق ، برخی از جملات آیات 262 و 265 سوره بقره مانند« لا یتبعون ما انفقوا منا و لا اذی- ... ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم » بیان «حسن» بودن قرض است .(قاموس قرآن، ج5، ص: 307 ). نظرات دیگری نیز شبیه اینها بیان شده است .

به نظر می رسد ، که جامع همه آنچه که از شاخصه های قرض حسن بیان شده است ، این است که قرض دادن برای خدا و از مال پاک و حلال باشد ؛ زیرا وقتی قرض برای خدا صورت بگیرد ، مقرض نه توقع و چشم داشتی از مقترض دارد تا ربا شود و نه منت و اذیتی از خود نشان می دهد . مخصوصا با توجه به این نکته ، که در همه آیات قرض ، خداوند خودش را مقترض معرفی می کند و قرض حسن می خواهد ، از این تعبیر استفاده می شود که اگر قرض فقط برای خدا باشد ، این می شود قرض حسن و نیکو. همچنین در حسن بودن قرض ، حلال و پاک بودن مال ، نقش برجسته دارد ؛ چرا که خدای سبحان به عنوان یک ملاک اساسی « انما یتقبل الله من المتقین »(مایده/ 27 )، فرموده است .

ب ) در همه جا قرض به خدا نسبت داده شده است ، یعنی خدای سبحان خودش را ، قرض گیرنده معرفی می کند. این تعبیر ، علاوه بر این که اهمیت و ارزش فوق العاده قرض را می رساند ، بیان گر این نکته مهم است ، که پاداش قرض الحسنه آن هم چند برابر ، بر عهده خداوند متعال است. و همچنین قرض خواستن خدای سبحان از مردم ، باعث می شود که فقرا و نیازمندان به قرض ، احساس کنند خداوند خودش را به جای آنان گذاشته و آنها احساس ضعف و ذلت نکنند.

ج ) قرآن کریم در چند آیه به جای دستور دادن به پرداخت قرض ، از جملات استفهامیه و سوالیه « من ذا الذی یقرض الله قرضا حسنا... ، کیست که به خداوند قرض نیکودهد ؟ » (بقره/ 245 و حدید/ 11 )، و شرطیه « ان تقرضوا الله قرضا حسنا... ، اگر به خدا قرض نیکو بدهید »( تغابن /17 )، استفاده میکند تا مردم احساس اکراه و اجبار در خود نکنند ، بلکه با میل و رغبت ، به دیگران قرض دهند.

با توجه به غریزه منفعت طلبی انسان ، خدای سبحان برای تحریک و تشویق او ، از این غریزه استفاده کرده و با بیان های مختلف ، وعده منفعت های زیاد و نیکو می دهد ، یکجا میفرماید: « فیضاعفه له اضعافا کثیره ، پس خدا بیفزاید آن را برایش افزایش بسیار »( بقره/ 245 ) در آیه دیگر می فرماید :« و له / و لهم اجر کریم ، برای او / آنها پاداش نیکو و با ارزش است »( حدید/ 11و 18 ).

با اینکه وجود ما و هرچه داریم از خداوند است ، او آفریننده اصل و فرع وجود ما، و بخشنده تمام نعمتها و مالک اصلی همه ی دارایی های ماست ، در عین حال از ما قرض می خواهد ! و در برابر آن وعده ی اجر مضاعف ( بقره/ 245 . حدید / 11 و 18 . تغابن/ 17 ) و آمرزش میدهد (تغابن / 17 . مایده/ 12 ) ، و نیز از ما تشکر میکند (تغابن/ 17 )، لطف و محبتی بالاتر از این تصور نمیشود، و بزرگواری و رحمت فراتر از این ممکن نیست، ما چه هستیم و چه داریم که به او وام دهیم؟ علاوه بر این چرا اینهمه پاداش عظیم دریافت نماییم ؟! اینها همه بیان گر اهمیت مساله قرض از یک سو و لطف بیپایان و رحمت واسعه ی خدای سبحان در باره بندگان ، از سوی دیگر است .

امیرالمومنین علی علیه السلام فرمودند: جنود آسمانها و زمین از آن خداست، پس آیه قرض ( که خدای سبحان از شما وام خواسته) برای آزمایش شماست .( نهج البلاغه ، خطبه 183 ).

ادامه دارد ...