اصول مکان یابی مسجد در شهر مدینه بر اساس الگوی مساجد عصر نبوی

امروزه یکی از مسئله های مهم در تشریح مفهوم شهر اسلامی، مکان یابی مسجد در آن است. اینمسئله با ظهور شهرها و شهرک های جدید و اهتمام کشور به توجه به الگوی شهر اسلامیاهمیت بارزمییابد. از منظر اسلامی مطالعه الگوی نبوی و علوی در دوران کوتاه حکومت و شیوهی اصلاح ساختارشهرهای کهن قبل از اسلام برای تحقق ارزشهای اسلامیدر آن اهمیت ویژه دارند. از این مظاهر میتوان به اصولی دست یافت که در توسعه شهرهای جدید در ایران و جهان از منظر تعالی بخشی معنویبه محیط یاری رساند. این تحقیق به روش تفسیر تاریخی و استدلالی به بررسی شواهد تاریخی مربوطبه این تحولات میپردازد و تلاش میکند از شیوه مکانیابی مساجد توسط پیامبر در مدینه الگوبردارینماید. بر اساس یافتههای این پژوهش ساختار مدینه قبل از اسلام ساختار باغ محلهای با محلههای متنوعو پراکنده میباشد. طبیعت منطقه به گونهای است که به علت پراکندگی منابع آب و پوشش گیاهیساختار قبیلهای شهر تقویت شده است. تغییرات کالبدی شهر مدینه همزمان با تغییرات فرهنگی آنسیری از کثرت به وحدت داشته است اگرچه این وحدت به تنوع نژادی و عشیره ای نیز عنایت خاصدارد و منکر قبائل گوناگون نیست. عامل ایجاد چنین توازنی بین قومیت گرایی و وحدت گرایی رامی توان نوع و جایگاه مساجد دانست. مساجد محلی و مسجد جامع شهر مدینه بصورت سامانه ای هماهنگ با اولویت دادن به وحدت اسلامی، به وجود طوایف گوناگون نیز اصالت میبخشد. پیامبر(ص)مکانیابی محل سکونت و احداث مسجد را به راهنمایی الهی و توقف شترشان موکول کردند و اینمکان در نقطه ای نسبتا حاشیه ای در انتهای یکی از انشعابات از بازار و نزدیک معبری شمالی جنوبی کهدسترسی مناسبی از تمام نقاط شهر به مسجد فراهم میآورد، قرار گرفت. مکان یاد شده متعلق به دوکودک یتیم و شامل محوطه ای باز بود که در آن خرما خشک میکردند، چاله ای آب و تعدادی قبرمشرکین در آن وجود داشته است. به این ترتیب بذر اسلامیشدن شهر از یکی از موقعیتهای فرعی وحاشیه ای آغاز گردید. مراکز متعدد قبیله ای به تدریج به مرکز شهر با محوریت مسجد النبی(ص) منتقلگردید. مساجد محلی نیز در موقعیتهای خاص محل احداث شده و بعدها مرکز محله با محوریتمسجد محلی در آن مکان ایجاد شد. در همین زمان پیامبر با تخریب مسجد ضرار که با هدف ایجادتفرقه و در حریم مسجد قبا احداث شده بود، راه را بر تفرقه و بازگشت به سنتهای قبیله ای جاهلیتبستند. مسجد النبی از نظر کالبدی چندان نقش بارز و شاخصی در شهر نداشته ولی از نظر عملکردیبسیار نقش مهمیدر شهر دارد و کاربریهای خاص اجتماعی که به قداست مسجد لطمه میزند در محلیبه نام بلاط در اطراف مسجد انجام میشده است.