بررسی نقش عاقله در فقه و حقوق جزای ایران

عاقله یکی از نهادهایی است که قبل از اسلام از موثرترین عناصر جامعه بوده و نقش بسزایی در حل اختلافات و پرداخت خسارت افراد زیر مجموعه آن داشته است. با این وجود در عصر حاضر، این موضوع که بستگان جانی موظف به پرداخت دیه جنایتی شده اند که هیچ دخالتی در آن نداشته اند؛ مورد مناقشه فقیهان و حقوقدانان است. بر این اساس، هدف از انجام پژوهش حاضر ،بررسی نقش عاقله در فقه و حقوق جزای ایران است که با اتخاذ رویکرد توصیفی- تحلیلی با شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و استفاده از منابع فقهی و حقوقی و قوانین و اسناد موجود به واکاوی این موضوع می پردازد .نتایج بررسی های این پژوهش نشان می دهد که بیشترفقهای اسلام اعم از شیعه و سنی به مسئول بودن عاقله جهت پرداخت دیه در قتل خطای محض فتوا داده اند. پرداخت دیه در قتل خطایی به اتفاق همه فقها و در جنایت خطایی به نظر برخی از فقها بر عهده عاقله است، شرایطی همچنون؛ ذکور، بلوغ، عقل ،دارا بودن هنگام پرداخت دیه و ... برای عاقله ذکر شده است، بنابراین زنان، کودکان، دیوانگان و ... عاقله محسوب نمی شوند. از آنجایی که پیرامون این مساله فقهای متقدم و متاخر بابی با عنوان عاقله در کتاب های فقهی خود آورده اند ،قانون مجازات اسلامی نیز، طبق فتوای مشهور فقهای شیعه در مورد پرداخت دیه از سوی عاقله، در مواد ۴۳۵ و ۴۵۳ و ۴۶۳ الی ۴۷۰ و ۴۷۴ در قتل خطای محض؛ در صورتیکه قتل با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود و جنایت عمد و شبه عمد نابالغ و دیوانه به منزله خطای محض، و دیه جنایت آن، دیه جراحت (موضحه) و دیه جنایت های زیادتر از آن را بر عهده عاقله قرار داده است. در نهایت باید گفت ،از آنجایی که تاکنون فقیهی به نسخ چنین حکمی (مسئولیت عاقله) فتوا نداده است و قانون مجازات اسلامی نیز به آن پرداخته است این حکم همچنان باقی است اما می توان بیمه خانوادگی را به عنوان راه دیگری در کنار نهاد عاقله معرفی کرد.

Keywords:

عاقله , ضمان , فقه , حقوق , جزای ایران