بسته سیاستی برنامه ریزی توسعه سرزمینی اجتماع محور در ایران

رویکرد توسعه سیاسی در برنامه‌های توسعه کشور ماهیتی دولت‌محور، متمرکز و متخصص‌محور که پایگاه اجتماعی محدود دارد و به لحاظ شمولیت و دربرگیرندگی دیدگاه‌ها، تعلق اجتماعی محدودی را نشان می‌دهد. هماهنگی‌های بین بخشی به شدت تضعیف شده که این کاهش با تضعیف عملکرد اقتصادی همراه است. در این گزارش، برای حمایت از فرایند فراگیر و پاسخگوتر کردن دولت، بر ظرفیت‌سازی نهادها در سطح منطقه‌ای، محلی و توانمندسازی مردم به عنوان ذینفعان اصلی در فرایند سیاستگذاری و برنامه‌ریزی توسعه اجتماع‌محور، تاکید شده است که به توانمندسازی دولت مرکزی نیز می‌انجامد. در رویکرد توسعه اجتماع‌محور، الزامات در ساختار و سیستم‌های مدیریت و حکمروایی چندسطحی و چندکنشگری از طریق اصلاح سیاست و ظرفیت‌سازی نهادی عمل می­کنند. به این ترتیب، فرایند سرمایه‌گذاری مالی راهبری می­شود و دیگر نهادهای عمومی و غیردولتی مسئولیت حمایت فنی و تخصصی کارشناسان را به منظور تسهیل مشارکت محلی، یکپارچگی بهتر برنامه‌ها و فعالیت‌های مرتبط با فرایند برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی اجتماع‌محور ارائه می‌دهند.

این گزارش در تدوین بسته سیاستی برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی اجتماع‌محور سه ویژگی مهم را مد نظر دارد که عبارت‌اند از: ۱- رویکردهای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی معطوف به ریشه‌کنی فقر شدید و کاهش نابرابری و محرومیت‌زدایی اجتماعی و اقتصادی؛ ۲- سیستم‌های مدیریت مشارکتی فراگیر و کارآمد؛ و ۳- تاب‌آوری برای حفظ دستاوردهای توسعه در مواجهه با مخاطرات طبیعی و تعارضات اجتماعی. همچنین در ارائه این بسته به اصلاح نهادی و ظرفیت‌سازی نهادهای سطح منطقه‌ای و محلی، به منظور تضمین دسترسی عادلانه‌تر به خدمات برای فقرا و سایر گروه‌های محروم تاکید شده است. این بسته سیاستی، طرح‌ها و برنامه‌های آتی در مورد مدیریت و توسعه اجتماع‌محور را هدایت می­کند و چگونگی یکپارچگی رویکرد پیشنهادی توسعه سرزمینی اجتماع‌محور را در سطح سیاستگذاری و برنامه‌های توسعه کشور برجسته می‌نماید. همچنین نقش‌هایی برای ذینفعان متعدد در سطوح مختلف پیشنهاد می‌کند و اقدامات راهبردی که باید برای عملیاتی‌سازی چارچوب توسعه اجتماع‌محور انجام شود را نشان می‌دهد. در این گزارش همواره بر اهمیت ایجاد مشارکت‌های چندجانبه، چندسطحی و چندکنشگری به منظور اجرای این فرایند تاکید شده است؛ زیرا بدین واسطه مشارکت خودجوش، داوطلبانه، تعامل و بهره‌گیری از دارایی‌ها و نقاط قوت بازیگران مختلف را تسهیل می‌کند. ماهیت کل‌نگر توسعه سرزمینی پایدار مستلزم آن است که اصول دیدگاه اجتماع‌محور که چندکنشگری و چندسطحی، درون‌زا و از نظر فضایی یکپارچه است را برای درک روابط بین مسائل و چالش‌های توسعه اتخاذ کند. این رویکرد چهار اصل کلی دارد که عبارتند از «درون‌زا»، زیرا به مدیران و مسئولین محلی این اختیار داده می‌شود که با طیفی از بازیگران محلی دیگر ارتباط برقرار کنند تا از منابع سیاسی و نهادی موجود حداکثر استفاده را ببرند. «یکپارچه»، به دلیل نیاز به هماهنگی کار سازمان‌های دولتی و دستگاه‌های اجرایی، جامعه مدنی و بخش خصوصی در یک قلمرو معین (درنتیجه از تقسیم بخشی مداخلات توسعه اجتناب می‌شود). «چندمقیاسی»، به این معنی که باید مکانیسم‌هایی وجود داشته باشد تا امکان همکاری بین مجریان سیاست‌های ملی و محلی فراهم شود و «افزاینده/ تدریجی»، چون مدیران و مسئولین محلی نه‌تنها برنامه توسعه ملی را بهبود می‌بخشند بلکه منابع اضافی را نیز به ارمغان می‌آورند. این رویکرد باید با بافت توسعه محلی (سطح خرد) و نظام سیاسی (سطح کلان) منطبق شود تا بتواند پاسخی مفهومی و عملیاتی به نیازهای توسعه ارائه دهد. باید ظرفیت‌سازی نهادی کافی در سطح ملی ایجاد شود و سطح محلی برای مدیریت فرایندها و ابتکار عمل باید به اندازه کافی توانمند باشد تا منابع را برای توسعه بسیج کند. همچنین توسعه و ارتقای کیفیت زندگی در رویکرد اجتماع‌محور مستلزم موارد زیر است: ۱- حمایت در سطح محلی و اجتماعات هدف برای ایجاد کارآمدی بیشتر، ازجمله توجه به نابرابری‌ها در مناطق و گروه‌های آسیب‌پذیر؛ ۲- رسیدگی به شکاف‌ها و ضعف‌ دانش در ساختار نهادی برای حرکت فراتر از «پایلوت‌ها» و پروژه‌محوری؛ و ۳- حمایت از کنشگری در سطح محلی.

به منظور عملیاتی کردن چارچوب توسعه اجتماع‌محور به عنوان یک مسیر عملیاتی برای محلی‌سازی سیاست‌های توسعه سرزمینی، ظرفیت‌سازی در ۷ حوزه اصلی مورد تاکید است: ۱- ظرفیت‌سازی برای راهبری و هدایت فرایند تدوین چشم‌انداز ملی؛ ۲- ظرفیت‌سازی برای برنامه‌ریزی توسعه‌بخشی؛ ۳- ظرفیت‌سازی برای راهبری و هدایت فرایند برنامه‌ریزی توسعه در سطوح زیرملی؛ ۴- ظرفیت‌سازی برای مدیریت مناسبات و مبادلات سرزمینی؛ ۵- ظرفیت‌سازی برای تقویت انسجام اجتماعی و اجتماعات متعارض؛ ۶- ظرفیت‌سازی برای مدیریت دانش و حمایتگری؛ ۷- ظرفیت‌سازی برای سیستم نظارت ملی؛ و ۸- ظرفیت‌سازی برای تمرکززدایی و توسعه سرزمینی.

در فرایند برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی به منظور ایجاد چارچوب اقدام در حمایت از ظرفیت­سازی، دستورالعمل‌هایی برای هماهنگی برنامه مشترک ملی و حمایتگری از محلی‌سازی اهداف توسعه توسط هر وزارتخانه تدوین خواهد شد. شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان و کارگروه‌های تخصصی ذیل آن به عنوان یک تیم اصلی بین بخشی توسعه محلی (کمیته راهبری) در سطح مناطق با ایجاد بستری برای گفتگو، نظارت و پاسخگویی به انحرافات از هماهنگی در برنامه توسعه ملی، این روند را تسهیل می‌کند. مکانیسم تامین مالی برنامه‌ریزی توسعه اجتماع‌محور از منابع بین‌المللی، ملی و دارایی‌های منطقه‌ای، این امکان را فراهم می‌کند که حمایت از ظرفیت‌سازی در برنامه‌های توسعه برای محلی‌سازی اهداف سیاست توسعه ملی بسیج شوند. عاملان کلیدی چنین رویکرد یکپارچه‌ای، نهاد‌های دولتی محلی و منطقه‌ای هستند که به همراه سایر ذینفعان نقش مهمی در ترویج، ایجاد و حفظ مشارکت‌ پویای تحول‌آفرین «از پایین به بالا» ایفاء می‌کنند.