گزینش لاین های برتر گندم دوروم در منطقه گرم و خشک شمال استان خوزستان

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: گندم گیاهی است که در محیط های مختلف در سراسر جهان کشت می شود و تقریبا ۲۰ درصد انرژی و ۲۵ درصد نیازهای پروتئینی جمعیت جهان را تامین می نماید. گندم دوروم (L.var durumTriticum turgidum ) محصولی صنعتی است که عمدتا در صنایع تولید ماکارونی مورد استفاده قرار می‎گیرد. علاوه بر این، اختلاف قیمت گندم دوروم در بازارهای جهانی نسبت به گندم نان، برخی از کشورها را بر آن داشته تا سطح زیر کشت و تولید این محصول را افزایش داده و به صادرات آن مبادرت ورزند و گندم نان مورد نیاز خود را از طریق واردات تامین کرده و با این کار مبالغ هنگفتی ارز استحصال نمایند. هر چند که اغلب عقیده بر این است که گندم دوروم نسبت به گندم نان عملکرد کمتری تولید می‎کند ولی نتایج آزمایشات یکنواخت سراسری انجام شده در سال‎های اخیر، نشان داد که نه‎تنها عملکرد گندم دوروم کمتر از گندم نان نیست بلکه لاین‎ها و ارقام امیدبخش گندم دوروم در شرایط اجرای آزمایش‎های انجام گرفته نسبت به آن افزایش عملکرد هم دارند و اگر ۲۰% افزایش قیمت دانه آن را هم در نظر بگیریم توسعه و ترویج کشت آن در مناطق تنش‎دار می‎تواند بهره اقتصادی بیشتری را برای تولید کنندگان و کشور فراهم آورد. تولید ارقام زراعی دارای ویژگی‎های مناسب، عملکرد بالا و پایدار در تولید، از اهداف اصلی برنامه‎های به‎نژادی گندم است. از این‎رو شناسایی لاین‎ها و ارقام مناسب جهت کشت در هر منطقه جغرافیایی از اهمیت ویژه‎ای برخوردار می‎باشد. با ارزیابی مجموعه لاین‎های جدید هرگیاه در هر منطقه، امکان دستیابی به چنین هدفی امکان‎پذیر می‎باشد. با توجه به برنامه ویژه موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در طرح افزایش ضریب خوداتکایی گندم برای معرفی ارقام جدید، این بررسی نیز برای دستیابی به ژنوتیپ‎های پر محصول‎تر و امیدبخش گندم دوروم در منطقه شمال استان خوزستان انجام گرفت. مواد و روش‎ها: بدین‎منظور و جهت شناسایی بهترین لاین های گندم دوروم از لحاظ عملکرد و سایر صفات زراعی، آزمایشی طی دو سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ و ۱۴۰۱-۱۴۰۰ در مزرعه پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی صفی آباد دزفول اجرا گردید. در سال اول تعداد ۷۶ لاین جدید گندم دوروم به‎همراه ۳ رقم شاهد آران، هانا و مهرگان به‎صورت مشاهده‎ای و در سال دوم ۳۷ لاین برتر سال اول به‎همراه سه رقم شاهد در قالب طرح آلفا لاتیس مورد ارزیابی قرار گرفتند. علاوه بر عملکرد دانه، صفات زراعی مهم دیگر شامل تاریخ‎های ظهور سنبله، رسیدگی فیزیولوژیکی، طول دوره پرشدن دانه، میزان خوابیدگی، ارتفاع بوته و وزن هزار دانه محاسبه و در انتخاب نهایی مدنظر قرار گرفتند. برای نتایج هر سال پارامترهای آماری (شاخص‎های تمایل به مرکز) با استفاده از نرم‎افزار Excel اندازه گیری گردید. همچنین میزان همبستگی بین صفات با استفاده از نرم‎افزار SPSS اندازه گیری شد. علاوه براین جهت انجام تجزیه واریانس طرح آلفالاتیس از نرم‎افزار MetaR استفاده گردید. همچنین جهت گروه‎بندی لاین‎های مورد آزمایش، دندوگرام با استفاده از روش Ward و با نرم‎افزار SPSS رسم شد. یافته‎ها: نتایج بررسی صفات در سال اول نشان داد که لاین های مورد آزمایش دارای تنوع بسیار بالایی بودند به‎نحوی که میزان عملکرد آنها از ۵۸۸۳ کیلوگرم در هکتار برای ضعیف‎ترین لاین تا ۸۳۵۰ کیلوگرم در هکتار برای بهترین لاین متغیر بود و میانگین عملکرد کلیه لاین‎های مورد آزمایش برابر ۷۲۳۱ کیلوگرم در هکتار بود. علاوه بر این میانگین عملکرد ۳۷ لاین انتخابی در سال دوم در حدود ۶۴۲۳ کیلوگرم در هکتار بود که نسبت به عملکرد همین لاین‎ها در سال اول (۷۳۹۷ کیلوگرم در هکتار) در حدود یک تن کاهش داشت. یکی از اصلی‎ترین دلایل این کاهش عملکرد را می‎توان به افزایش دمای اسفند ماه در سال دوم (دمای میانگین ۲۰ درجه سانتی گراد) نسبت به سال اول (۱۶ درجه سانتی‎گراد) ذکر کرد که باعث گردید میانگین دوره پر شدن دانه از ۴۹/۳ روز در سال اول به ۴۵/۳ در سال دوم برسد. در نهایت با توجه به مجموع صفات اندازه‎گیری شده طی دو سال زراعی و تجزیه خوشه‎ای، لاین های شماره ۶، ۳۸، ۵۷، ۵۸، ۵۹ و ۷۳ به‎عنوان برترین لاین ها انتخاب شدند. عملکرد این لاین‎ها در سال اول به‎ترتیب برابر ۸۳۵۰، ۸۳۰۳، ۷۹۱۷، ۷۵۳۷، ۸۰۰۰ و ۸۱۳۰ کیلوگرم در هکتار و در سال دوم به‎ترتیب برابر ۶۹۳۳، ۶۹۱۷، ۶۷۷۵، ۷۰۴۵، ۷۱۷۸ و ۶۸۱۵ کیلوگرم در هکتار بود. در حالی‎که میانگین عملکرد شاهدهای آران، هانا و مهرگان به‎ترتیب در سال اول برابر ۷۲۰۷، ۷۱۴۸ و ۷۱۰۹ کیلوگرم در هکتار و در سال دوم برابر ۵۶۹۸، ۶۲۰۸ و ۵۹۲۷ کیلوگرم در هکتار بود. دندوگرام رسم شده با استفاده از مجموع صفات اندازه‎گیری شده، ۴۰ لاین مورد بررسی را در سه گروه مختلف قرار داد که هر کدام دارای دو زیر گروه می‎باشند. نکته مهم در رابطه با تجزیه خوشه‎ای این است که در این تجزیه نیز، لاین‎های برتر انتخابی (لاین‎های شماره ۶، ۳۸، ۵۷، ۵۸، ۵۹ و ۷۳) در یک گروه قرار گرفته‎اند و تنها لاین شماره ۶۱ به آنها اضافه گردیده است. نتیجه‎گیری: در بررسی شجره لاین های برتر مشخص گردید که در شجره ۴ لاین، یک والد مشترک به نام PLATA وجود دارد که احتمالا توانسته تا حدودی باعث برتری این لاین ها نسبت به سایر لاین های مورد آزمایش گردد. با توجه به این نتایج می‎توان پیشنهاد استفاده از این لاین جهت بهبود برنامه اصلاحی گندم دوروم در مناطق گرم و خشک جنوب را مطرح و اجرایی کرد.

گزینش لاین های برتر گندم دوروم در منطقه گرم و خشک شمال استان خوزستان Keywords:

Aran , Cluster Analysis , Hana , PLATA , Yield , آران , تجزیه خوشه ‎ای , عملکرد , هانا , PLATA