تحلیل تطبیقی داستان دژ هوش ربا با گنبد سرخ در هفت پیکر نظامی

مثنوی معنوی یکی از شاهکارهای بزرگ ادب فارسی است که شامل داستانها، روایات و قصص فراوان با مضامین عاشقانه، فلسفی و کلامی می باشد و عارف بزرگ، جلال الدین محمد بلخی، معروف به مولانا، در 26 هزار بیت و 6 دفتر سروده است. شاید بتوان گفت زیباترین داستان این اثر عظیم - آخرین حکایت بلند آن - داستان دژ هوش ربا یا قلعۀ ذات الصور است که بنا به دلایلی ناتمام مانده است. دربارۀ اهمیت و جایگاه این داستان در مثنوی شریف، استادان و ادیبان بزرگ نظرات و سخنان مختلفی ابراز داشته اند، از جمله استاد همایی معتقد است: داستان دژ هوش ربا متضمن عمدۀ اسرار و دقایق مسلک عرفانی و دعوتنامۀ مولوی و اصحاب خاص و یاران برگزیدۀ اوست. (همایی، 1373: چهار) و استاد فروزانفر دربارۀ اهمیت این داستان می گوید: داستان دژ هوش ربا دربردارندۀ بیشترین دقایق و رموز مسلک تصوف و عقیدۀ سیرو سلوک روحانی و افکار عالی مولوی است و اگر خوانندگان مثنوی در دقایق این داستان و گفته های مولانا و اعتقادات او در اجزای این حکایات تأمل بسزا کنند و حقایق آن را دریابند، به منزلۀ این است که کتابی جامع دربارۀ عقاید و افکار و روح طریقت مولوی خوانده باشند (اکبری ، 1378:12) همچنین مقالات و آثار ارزشمندی در خصوص این داستان نگارش و تألیف شده است که مهمترین آنها، اثر ارزندۀ استاد همایی است.