سیر و تحول قراردادهای نفتی ایران

قراردادهای نفتی به سه دسته امتیازی، مشارکتی و خدماتی تقسیم میشوند:

۱) قرارداد امتیازی این اختیار را به طرف مقابل می دهد تا برای یک مدت طولانی به صورت مورد علاقه از منطقه نفتی بهره برداری کند و در نهایت درصدی از سود آن را به کارفرما دهد. این نوع قرارداد که اولین قرارداد نفتی ایران در زمان مظفرالدین شاه بود، در سال ۱۲۸۰ هجری شمسی با ویلیام ناکس دارسی انگلیسی بسته و امتیاز اکتشاف، بهره برداری، حمل و نقل در سراسر ایران به استثنای پنج استان شمالی به مدت ۶۰ سال به او داده شد. سهم ایران از کل امتیاز دارسی ۱۶ درصد بود. در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی با تلاش های محمد مصدق و آیت الله کاشانی مجلس شورای ملی قانون ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد. طبق این قانون شرکت نفت ایران و انگلیس منحل شد و طرف خارجی حق مالکیت در هیچ کدام از فرایندها را نداشت.

۲) در قراردادهای مشارکتی شرکت ها در بخش های مختلف نفت با دولت ها همکاری کرده و در بخشی از سود فروش نفت سهیم می شوند. همه مراحل اکتشاف، استخراج و فروش نفت به شرکت های خارجی سپرده شد. مدت این قراردادها تا حدودی کوتاه تر از نوع اول و بین ۲۵ تا ۴۰ سال است. یک سال پس از کودتای ۲۸ مرداد قرارداد کنسرسیوم با مجموعه ای از شرکت ها شامل ۵ شرکت آمریکایی با سهم هرکدام ۸ درصد، شرکت انگلیسی BP با۴۰ درصد سهام به تنهایی، شرکت هلندی انگلیسی Shell با ۱۴ درصد سهام و شرکت فرانسوی Total با ۶ درصد سهام بسته شد و ایران تنها حقی به نام «پرداخت اعلام شده» از کنسرسیوم می گرفت.

۳) در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی قراردادهای خدمتی جایگزین نوع قبلی شد. این نوع قرارداد تا سال ها پس از انقلاب اسلامی ایران پابرجا بود. در این نوع قراردادها اکتشاف و توسعه در اختیار شرکت های خارجی قرار می گرفت.

*** قراردادهای جدید نفتی ایران (Iran Petroleum Contracts) مشهور به آی پی سی الگوی قراردادی است که در دوره جدید مدیریت وزارت نفت به وزارت بیژن نامدار زنگنه در دولت یازدهم جمهوری اسلامی ایران به منظور جذاب نمودن قراردادها برای شرکت های خارجی طراحی و تدوین شد.