چالش بحران، فرصتی برای بهتر شدن

12 اسفند 1398

امسال بلایای طبیعی بسیاری در کشورمان رخ داده ­اند که سیل شمال و جنوب کشور و زلزله اخیر در خوی از جمله آنهاست. این بلایا از بدو خلقت با زندگی بشر عجین بوده ­اند و به مرور با افزایش آشنایی انسان هوشمند با انواع بلایای طبیعی، کیفیت مواجهه با این حوادث نیز ارتقا یافته است. به طوری که در دهه ­های اخیر به وضع مقررات گوناگون و صدور انواع آئین­نامه ­ها و برنامه­های آموزش عمومی برای کاهش آسیب­ها و خسارات انجامیده است. کیفیت این برنامه ها و نحوه اجرای آن­ها در کشورهای مختلف متفاوت است. اما گام نخست همه آن­ها جمع­آوری و مستندسازی تجربیات و برنامه­ریزی عملیاتی برای مواجهه با انواع بحران­هاست.

بحران­های طبیعی همان­طور که از نامشان پیداست از نظر وقوع قابل پیش­بینی هستند ولی زمان وقوع آن­ها قابل پیش­بینی نیست. این عدم قطعیت نهفته در زمان وقوع بحران برای بعضی توجیه­ کننده عدم دوراندیشی آنان و برای عده­ای دیگر منبع گرانبهایی از فرصت­هاست. کشورهای پیشرو در برنامه­ریزی برای مواجهه با بحران­ از این فرصت گرانبها برای جمع ­بندی تجربیات قبلی و برنامه­ریزی برای کاهش خسارات آتی استفاده می­کنند و بازخورد مثبت مطالعات و سرمایه­ گذاری­های خود را نیز در هنگام بروز بحران دریافت می­کنند. چنین رویکردی افراد و سازمان­ها را از یک مواجهه منفعلانه و واکنشی (Reactive) به یک مواجهه آینده ­نگرانه (Pre- active) و حتی فعالانه (Pro-active) سوق می­دهد.

یکی از مهم­ترین فاکتورها در مدیریت بحران، سرعت عمل در مواجهه با آن است. هر چه پیش­ بینی­ های لازم از قبل انجام شده، تقسیم وظایف به ­درستی صورت گرفته، امکانات مورد نیاز تامین شده، هماهنگی­های لازم به عمل آمده و آموزش­های مورد نیاز در زمان مناسب ارائه شده باشد مواجهه با بحران اصولی ­تر و خسارات آن کنترل شده­تر خواهد بود. ساعات اولیه بروز بحران، حیاتی ­ترین زمان برای ارزیابی واکنش دستگاه­ها و افراد محسوب شده و مهارت یک سازمان برای روبرو شدن با آن نیز در این ساعات محک می­ خورند.

حوادثی مانند سیل و زلزله امسال کشور فرصتی گرانبها برای تدوین «بسته جامع مقابله با بلایای طبیعی در دامپزشکی کشور» است. در این بسته عملیاتی باید سرفصل­هایی مانند پیش ­بینی نیازمندی­ها، ابزار و تجهیزات و نحوه تامین آنها، ارتباط سیستماتیک مراکز دولتی و غیردولتی، شیوه­های علمی مدیریت بحران در دامداری­های سنتی و صنعتی، شیوه­ های صحیح ارزیابی خسارات و طراحی فرم­های مورد نیاز، اولویت­ بندی اقدامات، تدوین دستورالعمل ملی دفن و معدوم سازی بهداشتی به تفکیک حیوانات مزرعه، آبزیان، پرندگان، حیات وحش و غیره، سازماندهی اکیپ­های واکنش سریع، نحوه حفاظت فردی در بلایای طبیعی، چگونگی برخورداری از کمک بخش­های غیردولتی و سازمان­های مردم­نهاد، تنظیم پیوست رسانه ­ای و نحوه اطلاع رسانی پوشش داده شود. حتی اقلیم­ها و شرایط فصلی و آب و هوایی گوناگون نیز باید لحاظ شوند.

وجود چنین بسته ­هایی در سطوح مختلف مدیران ارشد، میانی و پایه آنها را در زمان وقوع بحران که فرصتی برای اندیشیدن نیست از پراکنده­ کاری و اقدام سلیقه­ ای رها خواهد ساخت. ناگفته پیداست چنین دستورالعملی نباید همانند برخی مطالعات قبلی با یک نگاه آرمانی (که عملا برای اجرا نشدن نوشته می­شوند) تدوین شود بلکه لازم است با یک دیدگاه عملیاتی، واقع ­گرایانه و غیرشعاری و مبتنی بر امکانات موجود کشور تدوین شود. احساس نیاز به داشتن چنین پروتکلی و تعیین تیمی متشکل از مدیران، کارشناسان و دامپزشکان دارای دید استراتژیک، علاقه­مند و آشنا با روش تحقیق در عملیات (Operation Research) می ­تواند نخستین قدم در راه تدوین این بسته مقابله با بحران باشد.

مدیران و کارشناسان استانی و شهرستانی درگیر سیل و زلزله منابع باارزش اطلاعاتی برای تعیین نقاط ضعف و قوت و فرصت و تهدید هستند. دریافت مکتوب این اطلاعات و حتی ترتیب­دادن مصاحبه های حضوری و تکمیل کردن پرسش­نامه­ های از پیش طراحی شده می­توانند از شیوه ­های پیشنهادی برای جمع­ آوری اطلاعات باشند. حتی از اطلاعات و تجربیات پیش­کسوتان عرصه دامپزشکی و دامداران باتجربه نیز می ­توان بهره جست. بعد از گردآوری اطلاعات و طبقه ­بندی و خلاصه­ سازی آن­ها، با یک متدولوژی علمی با استفاده از ماتریس تعیین وزن مولفه ­ها، اولویت­های اقدام در هر بخش مشخص خواهد شد. بدیهی است در کنار جمع ­آوری اطلاعات و مستندات میدانی، انجام مطالعات کتابخانه ای و بهره ­مندی از تجربیات سایر کشورها نیز می­تواند کمک­ کننده باشد.

به هر حال زلزله اخیر منطقه قوتور شهرستان خوی و زحمات طاقت فرسا و شبانه­روزی همکاران دامپزشکی در مناطق دشوار­گذر کوهستانی و هوای زیرصفر همانند زحمات همکارانمان در زلزله ورزقان و سیل شمال و جنوب کشور به خاطره­ها خواهد پیوست اما آنچه که می ­تواند این زحمات و تلاش­ها را ماندگار و نتایج آن را برای همکاران سایر استان­ها قابل استفاده کند جمع­آوری و تدوین مستندات و تجربیات همکاران در اقصی نقاط کشور برای ارائه بهترین مواجهه با بلایای طبیعی در عرصه دامپزشکی و تبدیل چالش بحران به یک فرصت گرانبها است و گرنه همچنان در دور باطل بروز بحران و روزمرگی گرفتار خواهیم بود.