حکمرانی اخلاقی - بخش هفتم: عهد و پیمان

23 آبان 1403 - خواندن 15 دقیقه - 58 بازدید


یکی از ارزش های کلیدی اصول اخلاق حرفه ای در حکمرانی، وفای به عهد و پیمان است. از متعالی ترین خصلت های زیبای انسانی، تعهد در برابر وعده ها و وفای به عهد و پیمان است. چنین خصلتی برای ادامه زندگی و حیات و موفقیت انسان ضروری است؛ لذا انسان فطرتا از وفای به عهد و وفاداری لذت می برد و از پیمان شکنی و نقض عهد متنفر است.

اصولا مبنای ارتباطات و تعامل اجتماعی در همه سطوح خانوادگی، اجتماعی، سازمانی، ملی و بین المللی مبتنی بر عهد و پیمان است و آنچه موجب قوام، استحکام و زیست بشری است متکی بر قراردادها، عهدنامه ها و سوگندنامه هاست. در غیراینصورت سنگ روی سنگ بند نمی شود و جامعه دچار فروپاشی خواهد شد.

عهد و پیمان در فرهنگ ما ایرانیان از گذشته های دور ریشه و مبنا دارد و یکی از اصول مهم اندیشه ایرانی پایبندی به عهد و پیمان است. نام ایزد پیمان و قانون و پشتیبانی نظم اجتماعی، "مهر و یا میترا" بود. مهر، فرشته پیمان و دوستی و ایزدی است که وظایف بسیاری از ایزدان دیگر را بر عهده دارد و قدیمی ترین معنای مهر "پیمان" است و برجسته ترین ویژگی ایزدمهر "پاسداری از پیمان "می باشد؛ زیرا در آیین مهر هر پیمانی که بسته می شود محترم و شکستن پیمان به هیچ بهانه ای جایز نیست و مهر از سوی دیگر "دشمن پیمان شکنان" است.

در مبانی دینی ما اعم از آیات قرآن کریم و روایت و سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی بالاخص در آثار و سیره امیر مومنان علی (ع) و در نامه شیوه حکمرانی به مالک اشتر موضوع عهد و پیمان و وفاداری به عهد بسیار مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

خداوند در قران کریم بیش از 46 بار از عهد و پیمان سخن گفته و پیامبر اکرم (ص) شرط دینداری را وفای به عهد می داند و امیر مومنان وفای به عهد و پیمان را از"نشانه های مردم دیندار" بیان می دارد و می فرماید اصل دین بر دو چیز استوار است: 1- امانت داری 2- وفای به عهد.

جالب است بیان شود که فرمان امام علی (ع) به مالک اشتر در قالب عهد نامه مکتوب ابلاغ شده و طولانی ترین عهدنامه و جامع ترین عهدنامه ها است. جورج جرداق نویسنده معروف مسیحی در کتاب الامام علی صوالعدالیه الانسانیه می نویسد: بسیار مشکل است که انسان اختلافی در میان این عهدنامه و اعلامیه حقوق بشر بیابد، بلکه تمام نکات اساسی موجود در این اعلامیه در عهدنامه امام دیده می شود. اضافه بر این در این عهدنامه چیزی است که در اعلامیه حقوق بشر نیست و آن عواطف عمیقا انسانی است که بر تمام این نامه سایه افکنده است.

دکتر مسعود پزشکیان در فرآیند انتخابات ریاست جمهوری و بعد از انتخاب، همیشه بر یک اصل تاکید و پافشاری داشتند و آن "وفاداری به عهد و پیمانی" که با مردم بسته است و می گوید گردنم را در گرو وعده هایم خواهم گذاشت و یا مهم ترین عهد ما با شما صداقت است و من عهد می بندم که هیچ گاه به شما دروغ نگویم.

و طی هفته گذشته در دیدار با اعضاء هیات رئیسه جبهه اصلاحات بار دیگر بیان داشتند: تلاش کرده ام آنچه در انتخابات گفته ام (عهد بسته ام) عمل کنم و بر عهدی که بسته ام هستم.

عهد و پیمان و وفاداری به گفته ها و تعهدات و تلاش برای تحقق آن، از اصول حکمرانی اخلاقی است وفای به عهد، سرمایه های دیگران را به سوی انسان سرازیر کرده و حتی سبب رونق زندگی فرد در جهات مادی می شود. به همین دلیل تمام دولت های جهان برای رهایی از انزوا و برای آنکه بتوانند از رونق اقتصادی خوبی برخوردار گردند سعی می کنند به عهد و پیمان های خود پایبند باشند، حتی در کشورهایی که انقلاب رخ می دهد و نظام جامعه به کلی دگرگون می شود، انقلابیونی که زمام کشور را به دست گرفته اند، اعلام می کنند که بر تمام عهد و پیمان هایی که نظام پیشین داشته، وفا دارند، هر چند عهد و پیمان ها بر خلاف سلیقه و تشخیص آنها باشد، چرا که اگر راهی جز این بروند اعتماد ملی و بین المللی را از دست خواهند داد.

این مسئله درباره افراد و اشخاص نیز صادق است. افزون بر این، اصل عدالت که از بدیهی ترین اصول اخلاقی است، بدون وفای به عهد و پیمان اجرایی نمی شود و پیمان شکنان همواره در صف ظالمان و جبارانند و هر انسانی با فطرت خداداد خویش، چنین افرادی را ملامت، سرزنش و تحقیر می کند و این نشان می دهد که لزوم وفای به عهد یک امر فطری است. در حکمرانی اخلاقی، عهد و پیمان را می توان در چند سطح بیان و بررسی نمود:

سطح اول: عهد و پیمان با مردم

نخستین اصل در حمکرانی خوب و اخلاقی، انجام تعهدات و تحقق وعده ها و قول و قرارها با مردم است. باید دولت آقای پزشکیان ساختار دولت و حتی حاکمیت را برای انجام تعهدات و وعده های داده شده، متعهد و ملتزم نماید. آنچه اهمیت دارد درک این مهم است که از ابتدای پیروزی انقلاب خلف وعده ها و بدعهدی های فراوانی توسط نظام حکمرانی انجام شده و مردمی که با 98% جمهوری اسلامی را برگزیدند، هم اینک بیش از 70% آنان به حکومت بی اعتمادند و 50% مردم در انتخابات ریاست جمهوری شرکت نکردند و بیش از 70% مردم نهادهای حاکمیتی را فاقد کارائی می دانند. این موارد و نمونه ها بسیاری نتیجه خلف وعده ها و پایبند نمودن نظام حکمرانی به قول و قرارهایی که با مردم داشته و بی توجهی که به حقوق مردم شده و کاسه صبر آنان را لبریز کرده است. دولت با مردم عهدی بسته، خدا هم با ما عهد بسته است. باید همه به عهد خود وفادار باشیم.

امام علی (ع) می فرماید اگر عهدی ببندید و رعایت نکنید، خیانت کرده اید. وفای به عهد بالاترین درجه اخلاق است. خیانت در وفای به عهد ممکن است در کوتاه مدت نفعی داشته باشد؛ اما در بلند مدت موجب ضرر برای همه است.

امام علی (ع) توصیه دارند که عهدی نبندید که ابهام داشته و قابل تفسیر باشد. ما بلدیم اشکالات خود را توجیه کنیم در حالی که گرفتاری ما از همین جا شروع می شود. امام (ره) هشدار می دهند که مراقب این توجیه گری باشید. امام می فرماید حق نداری درباره عهدی که بسته ای مصلحت سنجی کنید، بلکه باید محکم پای آن عهد بمانید.

بنابراین دولت آقای پزشکیان باید مراقبت نماید که مرتکب اشتباهات گذشتگان در بد عهدی با مردم نشود. باید به طور مستمر با مردم از قاب تلویزیون سخن بگوید. موانع و محدودیت ها را در کنار فرصت ها و راهکارها به اطلاع مردم برساند. مردم را امین و وفادار نگه دارد تا بر عهدی که بسته است، استوار بماند. تاکنون غفلت هایی در این میثاق انجام شده، امید است در آینده نزدیک جبران گردد.

سطح دوم: عهد و پیمان با خود

یکی از ریشه های ایجاد و استحکام اعتماد مردم به یکدیگر، پایبندی به «وفای به عهد» در جامعه می باشد. عهدی که دو یا چند نفر با هم می بندند چه به صورت شفاهی باشد و چه کتبی، باید بر اساس «صداقت» باشد و هیچ کدام از طرفین به فکر فریب، سوءاستفاده، زیاده خواه ی، دور زدن، کلاهبرداری، منفعت طلبی یک جانبه و... نباشند.

باید اعتراف نماییم شرایط فعلی مردم جامعه ما، از حیث بد عهدی و آثار آن بسیار نگران کننده است. آمارهای بالای کلاهبرداری، رشوه و فساد در بخش های مختلف کشور، اختلافات روزافزون در درون خانواده ها و حجم بسیار بالای پرونده های قضایی، طلاق ها، عهد شکن ی های بعد از ازدواج و گسترش بی اعتمادی در میان گروه های اجتماعی در جامعه و... که منشاء بسیاری از پیمان شکن ی ها و خیانت در امانت بوده است، شرایط را برای حکمرانی بسیار سخت و پیچیده نموده است و اعتماد عمومی در میان مردم فروریخته است تا جایی که به حرف های صادق باور ندارند و همه را فریب و دروغ نیرنگ برای دستیابی به قدرت و ثروت می دانند.

عهد و پیمان در روابط انسانی و اجتماعی میان مردم، پایه و اساس روابط حکمرانی خوب و اخلاقی است. ارزش های اخلاقی در حکمرانی آنگاه زمینه تحقق و پیاده سازی فراهم می شود که وفای به عهد و پیمان در میان مردم نهادینه شده باشد. خمیر مایه هر «عهدی» باید با راستی و درستی سرشته شود، ملاک انسانیت در هر قرارداد، معامله، روابط دوستانه و ارتباطات سالم، رعایت همین نکات است. برای اجرای چنین روندی، از ابتدای ایجاد ارتباط، هرکدام از طرفین باید خواسته ها، توقعات، توانایی ها، داشته ها و اهداف خود را بیان کنند تا چیزی در آن محدوده، مخفی نماند. این قراردادها و ارتباطات، خواه قرارداد زناشویی باشد، خواه قرارداد کارگر و کارفرما، خواه معامله اجناس و کالاها و خدمات، خواه قرارداد شفاهی دوستانه برای تبادل عواطف و... باید در چارچوب این مانیفست جای گیرد.

سطح سوم: عهد و پیمان با نظام حکمرانی

عهد و پیمان یک امر دو طرفه و یک خواست متقابل است. همان گونه که نظام حکمرانی باید بر تعهدات و عهد وفای خود با مردم وفادار باشد، مردم نیز باید در چارچوب میثاق نامه ملی یا قانون اساسی باید بر عهد و پیمان خویش با نظام حکمرانی متعهد بمانند و چنانچه نظام حکمرانی از میثاق خود منحرف شد، او را در مسیر درست هدایت نماید.

اصل هشتم قانون اساسی در این زمینه می گوید: «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت، شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می کند.

سطح چهارم: عهد و پیمان با نظام بین الملل

معاهده، عهدنامه، پیمان یا کنوانسیون، یک توافقنامه بین المللی است که میان کشورها یا سازمان های بین المللی منعقد شده و مشمول حقوق بین الملل می باشد. وفای به عهد مبنا و اساسی ترین مفهوم روابط حقوقی در حیات اجتماعی اعضای یک جامعه از جمله جامعه بین المللی است. قاعده ای عقلی و حقوقی و قانونی که در همه جوامع بشری بر آن تاکید شده است. اگر وفای به عهد از جوامع بشری حذف شود، در واقع اساس و بنیان نظم اجتماعی و روابط اجتماعی و اقتصادی نیز نابود خواهد شد. یا نباید توافقی انجام داد و از ابتدا وارد آن نشد یا اگر توافقی بین اشخاص یا کشورها منعقد شد باید آن را با حسن نیت اجرا کرد. وفای به عهد و حسن نیت صرفا توصیه یا قاعده اخلاقی نیستند؛ بلکه قواعد حقوقی الزام آوری هستند که عدم رعایت آنها در حقوق بین الملل ممکن است باعث مسئولیت بین المللی دولت ها گردد.

ایرانیان به صورت تاریخی همواره نسبت به نظام بین المللی، نظم آن و قوانین آن بدبین بوده اند. البته این بدبینی بی مورد نیست و ناشی از تجربیات تلخی است که ایرانیان از قدرت های خارجی در طول تاریخ دارند؛ اما ایران تنها کشوری نیست که چنین تجربیاتی را از سر گذرانده است. بسیاری از کشورهای جهان سوم تجربیات مشابه و به مراتب تلخ تر از ما داشته اند؛ ولی توانسته اند به نحوی این تجربیات را در حافظه تاریخی خود انباشته و نوع تعامل خود را با نظام بین المللی به اقتضای منافع ملی خود در هر زمان تنظیم کنند. در زمان حاضر که جهان هر چه بیشتر پیوسته و وابسته است، چنین روشی پاسخگوی منافع ملی هیچ کشوری نیست و برای تامین منافع ملی نیاز به تفکر و پیچیدگی بیشتر وجود دارد.باید اعتراف نماییم که کارنامه جمهوری اسلامی در رعایت توافقات بین المللی و تنظیم روابط بر اساس حقوق بین الملل قابل دفاع نیست. گویا افکاری در داخل ایران همچنان به دنبال تغییر نظام بین الملل با شعار استکبار ستیزی است و این رویکرد روابط ایران با جهان خارج را متزلزل و ناپایدار ساخته، جای خرسندی است که آقای دکتر پزشکیان تلاش همه جانبه ای برای تغییر این رویکرد و تعامل با جهان به جای تقابل را انتخاب نموده است و این یک اصل اخلاقی در حکمرانی خوب است که دولت ها خود را متعهد و ملتزم به عهدنامه های بین المللی بدانند و اقدامات عملی فراتر از حرف برای تحقق این مهم را فراهم آورند.

سطح پنجم: عهد و پیمان با خدا

عالم محضر خداست و همه ما در محضر خدا هستیم. وفای انسان به عهد خود با خدا، شرط وفا کردن خداوند به عهد خود با وی است. خداوند در قرآن می فرماید که نعمتم را که به شما ارزانی داشتم به یاد آورید و به پیمان من وفا کنید، تا من نیز به پیمان شما وفا کنم و در این راه تنها از من بترسید و یا در جای دیگر می فرماید به پیمان من وفا کنید (اوفوا بعهدی) و یا در میان مومنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند، صادقانه ایستاده اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند و در راه او شربت شهادت نوشیدند و یا کسانی که به عهد الهی وفا می کنند، پیمان را نمی شکنند و قرآن آنانی که بر عهد با خداوند استوار هستند و پیمان نمی شکنند، آن ها را از خردمردان می دانند.

خلاصه می توان گفت که خداوند از انسان عهد گرفته که جز او را پرستش نکنند و مراقب شیطان باشند و بر پیمان خود استوار بمانند؛ زیرا رستگاری انسان ها در دنیا و آخرت در وفای به عهد است. همچنان که گمراهی و تباهی انسان در بد عهدی و شکست پیمان ها است و خداوند عذابی عظیم و مجازاتی سنگین برای کسانی که عهد الهی را شکستند بیان نموده است و به اهل ایمان تاکید دارد که عهد و پیمان که با هرکه بستید ولو کافر باشد بر پیمان خویش وفادار بمانید و در هیچ شرایط نقض عهد نکنید که بزرگ ترین گناه است.

بنابراین در اصول حکمرانی اخلاقی بالاخص در دولت آقای پزشکیان باید مراقبت تضییع حقوق دیگران باشیم و نگذاریم به بهانه های مختلف حقوق شهروندان نادیده گرفته شود. همچنان که حقوق بسیاری از اقلیت های قومی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی در نظام حکمرانی به فراموشی سپرده شده است. هر چند تلاش های موثری از سوی دولت ایشان در حال انجام است؛ اما شرط حکمرانی اخلاقی آن است که به وعده های داده شده پایدار بمانید و همه تلاش دولت و حتی حاکمیت باید بر مبنای وعده ای داده شده و عهدهای پیشین جمهوری اسلامی ایران باشد.

شرط موفقیت آقای دکتر پزشکیان تحقق وعده ها و پیمان هایی است که با مردم بسته شده و بر اجرای آن تاکید گردیده است، باید این عبارت را بر سر درب همه اتاق های خدمت دولت پزشکیان نوشته و برجسته شود که "برعهدی که بسته ایم هستیم". والسلام

*عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان