استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس اکسشن های مختلف گونه های بومادران کشت شده در ایستگاه تحقیقات البرز

جنس بومادران در ایران 19 گونه گیاه علفی چندساله و غالبا معطر دارد که شش گونه آن انحصاری کشور ایران است. بخش های مختلف گونه های بومادران به طور گسترده در طب سنتی به علت خواص متعدد دارویی از جمله فعالیت های ضد میکروبی-ضدالتهابی-ضدآلرژی و آنتی اکسیدان استفاده می شوند. این تحقیق با هدف مشخص کردنکمیت و کیفیت اسانس اکسشن های مختلف تعدادی از گونه های بومادران در شرایط زراعی انجام شد. برای این منظور ابتدا بذر اکسشن های مختلف گونه های بومادران از رویشگاههای مختلف جمع آوری شده و برای اولین بار، در شرایط محیطی یکسان در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان کرج کشت شد.سپس سرشاخه گلدار آنها مورد اسانس گیری قرار گرفت. به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس سرشاخه گلدار و هر یک از اجزای (گل، برگ و ساقه) گونه های مختلف بومادران به صورت مجزا، برای هر یک از گونه ها، از یکی از اکسشن های موجود پس از جمع آوری سرشاخه در زمان اوج گلدهی، جدا کردن اندام ها و خشک کردن در سایه انجام و سپس اسانس گیری به روش تقطیر با آب صورت گرفت. اسانس های حاصل با استفاده از دستگاه های گازکروماتوگرافی (GC) و گازکروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/Mass) مورد تجزیه کمی و کیفی قرار گرفتند.Achillea wilhelmsii با نام فارسی بومادران تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه نشان داد که تفاوت بین صفات در اکسشن های مختلف درسطح 1 درصدمعنی داربودند. نتایج نشان داد اکسشن سقز1 بهترین نتایج از نظر صفات مورفولوژی را داراست. همبستگی صفات مورد مطالعه با یکدیگر نیز، در سطح 1 درصد معنی دار بود، البته همبستگی معنی داری میان بازده اسانس با دیگر صفات به جز تعداد کلاهپرک وجود نداشت. بااستفاده ازتجزیه به مولفه هایا صلی، 5 مولفه اول، 99 درصدازکل واریانس متغیرها را توجیه کردند که صفات سطح تاج پوشش، ارتفاع بوته، تعدادساقه، تعدادکلاهپرک، وزن تر و خشک گیاه باضریب مثبت مهمترین نقش را درتبیین مولفه اول داشتند و 75 درصد از واریانس متغیرها را توجیه نمودند. در تجزیه کلاستر، اکسشن ها در 4 گروه متفاوت قرار گرفتند که اکسشن سقز1 به طور شاخص در کلاستر جداگانه ای قرار گرفت. مقدار اسانس نمونه ها از0/91-0/14 درصد وزنی متغیر بود.درمجموع 52 ترکیب مختلف در اسانس اکسشن های مختلف شناسایی شد. مهمترین ترکیب های شناسایی شده در این اکسشن ها E -نرولیدول، ان-نونادکان، کامفور، متیلکاویکول، کارواکرول، 8،1-سینیول، کریزانتنون، آرتمیزیاکتون، سیسپارا-منت-2-ان-1-ال، پیپریتون، آلفا-توجن، آرتمیزیا الکل بودند.در تجزیه کلاستر ترکیب ها، اکسشن هادر 6 گروه متفاوت قرار گرفتند. جمعیت های موجود در کلاستر 1 ترکیب 4، 8-بتا اپوکسی کاریوفیلن وجودداشت که در کلاستر 2 موجود نبود. درگروه 2 ترکیب های تری سایکلن، آرتمیزیاکتون، سیس سابینن هیدرات، ترانسکارویل استات، E-کاریوفیلن وجود داشت که درگروه 1 وجود نداشت. کلاستر 1 به دو گروه کلاستر 3 و 4 تقسیم شده اند، که کلاستر 3 شامل یک جمعیت (تفت) می باشد که دارای ترکیب هایE-نرولیدول (33/5 درصد)،Z،E- فانزول (2/4 درصد)،ان-نپتادکانول (8/8 درصد) می باشد. کلاستر 4 شامل 5 اکسشن خرم آباد، قاین،شهمیرزاد، ارومیه، اراک1 می باشدکه ترکیب های 8،1-سینیول، کریزانتنون، کامفور و پینوکارون دراین گروه وجود دارد که درکلاستر 3 وجود نداشتند و باعث وجه تمایز این دو گروه گردیده است.کلاستر 2 نیز به دو گروه کلاستر 5 و 6 تقسیم شده است. میانگین مقادیر ترکیب های 8،1-سینیول، سیس پارا-منت-2-ان-1-ال، پیپریتون، کامفور و میرتنال باعث ایجاد تمایز در این دو گروه کلاستر شده است.Achillea nobilis با نام فارسی بومادران تماشایی بیشترین بازده اسانس نسبت به وزن خشک مربوط به گل (1/32) و کمترین مقدار بازده اسانس مربوط به ساقه (0/14) بود؛ و بازده اسانس کل سرشاخه گلدار (0/85 درصد) و برگ (0/62 درصد) بود. ترکیب های عمده اسانس گل و برگ شامل سیس-کریزانتنول (به ترتیب 47/1 و 50/8 درصد) و آلفا-توجون (به ترتیب 8/8 و 9/1 درصد) بودند. اسانس ساقه با 19/7 درصد کوبنول، 19/2 درصد ایندیپون، 15/4 درصد سیس-کریزانتنول و 9/9 درصد اینترمدول، با اسانس برگ و گل تفاوت های زیادی داشت. ترکیب های عمده اسانس سرشاخه گلدارشامل سیس- کریزانتنول (41/7 درصد)، آلفا-توجون (10/2 درصد)و کامفور (8/1 درصد) بودند. با توجه به نتایج حاصله نمونه مورد بررسی را می توان به عنوان یک کموتایپ غنی از سیس-کریزانتنول معرفی نمود. همچنین با توجه به اینکه ترکیب اسانس سرشاخه گلدار از نظر حضور ترکیب های عمده با ترکیب اسانس برگ و گل تفاوت زیادی ندارد، از طرفی عملکرد سرشاخه گلدار از عملکرد برگ و گل به تنهایی بالاتر است، اسانس گیری از سرشاخه گلدار این گیاه قابل توصیه است.بررسی و مقایسه اسانس سرشاخه گلدار همه اکسشن ها نشان داد که بازده اسانس ها از 0/33 درصد تا 1/44 درصد متفاوت است. کمترین مقدار بازده اسانس مربوط به جمعیت سمنان ( 0/33 درصد) و بیشترین مقدار بازده اسانس مربوط به جمعیت استان کردستان، شهرستان سنندج ( 1/44 درصد) بود. همچنین تجزیه اسانس ها نشان داد که کل اکسشن های مورد مطالعه بر اساس آنالیز کلاستر در دو خوشه مجزا قرار گرفتند. ترکیب اصلی اسانس در خوشه 1 آرتمیزیاکتون بود که بیشترین مقدار آن (86/7) در جمعیت اکسشن 24277 مشاهده گردید. در اسانس جمعیت سنندج 85/5%، در جمعیت گرگان-2 84/5%، در جمعیت مراوه تپه-1 81/6%، در جمعیت زنجان1 81/3%، در جمعیت استان گلستان-2 80/2 و در جمعیت گلستان3 80/1 آرتمیزیاکتون وجود داشت. در اسانس اکسشن های خوشه 2 مقدار آرتمیزیاکتون بس8/3 یار کمتر بوده و این جمعیت ها بر اساس مقادیر ترکیب های آلفا-توجون، بتا-توجون، 8،1-سینیول و سیس-کریزانتنول به صورت کاملا متمایزی گروه بندی شدند. همه جمعیت های موجود در کلاستر 2 به لحاظ داشتن آلفا-توجون و 8،1- سینیول و بتا-توجون و آرتمیزیاکتون مشترک بوند. جمعیت همدان 2 موجود در این کلاستر منبع غنی از سیس-کریزا