مطالعات سند ملی آمایش سرزمین بخش آب

ایران به لحاظ محدودههای جغرافیایی، شرایط اقلیمی، مرزهای آبی و خاکی و ناهمواریهای گسترده دارای شرایط متنوعی است؛ بنابراین، هر منطقه توانمندیهای مخصوص به خود را دارد. راهبردهای آمایش سرزمین بر اساس اولویتبندیها، نقشپذیری و قابلیتسنجی هر یک از مناطق، محصولات مشخص مناسب برای هر منطقه را معین میکند. در ادبیات جغرافیایی ایران، طی پنجاه سال گذشته مفاهیم، روشها و اصول جغرافیای انسانی، اغلب به شکلی بدون انسجام مطرح شده و جغرافیای اجتماعی و فرهنگی نیز بسیار جسته و گریخته بیان شده و نهتنها در برنامهریزیهای کشور، بلکه در فضای علمی و دانشگاهی نیز جای خالی آن بسیار محسوس است. اکنون با گذشت پنج برنامه توسعه قبل از انقلاب و شش برنامه توسعه پس از انقلاب که نگاهی بخشی به توسعه داشتهاند، نیاز به برنامهریزی فرابخشی، فضایی و منطقهای ضروری به نظر میرسد. در دیگر کشورهای جهان نیز نیاز به برنامهریزی فضایی و منطقهای زمانی احساس شد که رشد و توسعهبخشی موجب عدم توازن در مناطق مختلف شده، از اینرو جهت متعادل و متوازن ساختن توسعه مناطق مختلف، رویکرد به توسعه بر طبق معیارها و قابلیتها و محدودیتهای منطقهای ضروری به نظر میرسید. توجه به برنامهریزی منطقهای در ایران همزمان با شروع آن در فرانسه و بعد از جنگ جهانی دوم و تقریبا با اهدافی مشابه آغاز شد. این روند در برنامههای عمرانی سالهای پیش از انقلاب به اشکال و انحای مختلف پی گرفته شد و تاکنون نیز ادامه یافته است. تاکنون توجه فراگیر برنامهریزان و استراتژیستها به طرح و اجرای برنامه جامع آمایش سرزمین در کشور به پارادایم مسلط تبدیل نشده است. در شرایط کنونی هنوز ابهامات مربوط به حوزههای نظری و مقولات روششناسی در خصوص نحوه طرح جامع آمایش سرزمین وجود دارد. بررسی اسناد مربوط به آمایش سرزمین و تجربیات داخلی و جهانی نشان میدهد برنامهریزی آمایش سرزمین از کاستیهای اساسی برخوردار است که اهم آنها به شرح زیر خلاصه میشود:
– عدم توجه جدی به مفاهیم حکمرانی خوب، توسعه پایدار، تعادلبخشی پایدار بین منابع و مصارف آب و تابآوری منابع آب در مقیاس حوضههای آبریز در راهبردهای فضایی آمایشی آب
– عدم محوریت آب به عنوان یکی از محورهای اصلی آمایش سرزمین
– ضعف در نظام برنامهریزی آمایش سرزمین
– آمایشی نبودن برنامههای توسعه کشور
– پدیده گسست زمانی و تعلل در تصمیمات اجرایی و اجرای آن
– تمرکزگرایی در نظام تصمیمگیری
– کارایی پایین و مشکلات موجود در تقسیم کار تخصصی مناطق
– منطبق نبودن وظایف تخصصی با قابلیتها و موقعیت مناطق
– متناسب نبودن مقیاس فعالیتهای تخصصی با ساختار اقتصادی منطقه
– عدم تجهیز و پشتیبانی لازم از فعالیتهای تخصصی مناطق
– عدم تنظیم روابط بین منطقهای بر اساس تخصصهای مناطق
– تعلق تصمیمگیران ملی به مناطق خشک کشور
– نبود قوانین و مقررات تکلیفآور
– عدم یا ضعف جایگاه آمایش سرزمین در نظام برنامهریزی
– نبود نهاد اجرایی با اختیار و مسئولیت مشخص
– فقدان زمینههای اساسی آموزشی و پژوهشی
– پراکندگی مفهومی و تلقی نخبگان )مدیران، اساتید، کارشناسان( از آمایش سرزمین
– تعارض بین بلندمدت بودن آمایش و کوتاهمدت بودن مدیریت
– عدم تبدیل تدوین و چرای آمایش سرزمین به مطالبه عمومی
– ارائه مطالب کلی و آرمانی در کنار توصیههای خیلی جزئی در موضوع آمایش حضور ضعیف نمایندگان
مناطق حاشیهای و کمتر توسعه یافته در حلقه اصلی مدیریت کشور
– نبود نظام نظارت و رصد کارآمد و مستمر با لحاظ نمودن تعادل در توسعه
– دولتی بودن صرف و عدم توجه به مشارکت در مقوله آمایش سرزمین
– ضعف در کلیه مراحل و فرایند تصویب برنامههای آمایشی
– ضعف در فرایند نظارت و ارزشیابی برنامههای آمایشی
اگرچه نمیتوان مدل مناسبی از آمایش سرزمین را یافت که قابلیت و کارایی لازم را در همه مکانهای جغرافیایی داشته باشد، اما تغییر نگرش و رویکرد در نظام برنامهریزی و برنامههای توسعه ضرورتی انکارناپذیر است؛ چراکه نمیتوان برنامه های توسعه را بدون برنامه جامع آمایش سرزمینی با مشارکت فراگیر متخصصان و برنامهریزان خبره، به پیش برد.
توجه به موارد اساسی ازجمله ایجاد نظام جامع مدیریت به هم پیوسته در کل چرخه آب بر اساس اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین در حوضههای آبریز کشور؛ تدوین و استقرار نظام یکپارچه برنامهریزی توسعه و مدیریت سرزمین؛ بهنگامسازی اسناد آمایش سرزمین در سطوح ملی، منطقهای و استانی به عنوان تصویر فضایی سند چشمانداز و تبدیل آن به قانون یا ماهیت قانونی پیدا کردن؛ ایجاد مراکز پژوهشی مرتبط با آمایش سرزمین در حوزههای مختلف ازجمله اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تشویق و تقویت بخش غیردولتی برای حضور فعال در این عرصه؛ تقویت و راهاندازی رشتههای آمایش سرزمین و میانرشتهای در مقاطع تحصیلات تکمیلی؛ طراحی و استقرار نظام کارآمد پایش و رصد مستمر تحولات سازمان فضایی کشور؛ الزام قانونی برای ابتنا و استناد همه فعالیتهای عمده و تاثیرگذار بر روی سازمان فضایی کشور بر اساس اسناد و جهت گیریهای آمایش و ضرورت انطباق همه سیاستگذاریها، برنامهها و اقدامات با رویکرد آمایشی و رویکرد فضایی توسعه ملی و ایجاد گفتمان و پارادایم ضرورت همراهی مفاهیم محیطزیست سالم؛ کارایی اقتصادی و تعادل فضایی برای مجموعه تصمیمسازان و تصمیمگیران و مطالبه ملی پیدا کردن این رویکرد، بسیار اساسی و حیاتی است.