ارزیابی نقش کاربری اراضی در عرضه خدمت اکوسیستمی نگهداشت خاک (مطالعه موردی: استان سمنان)

مقدمه: منابع خاک نقش مهمی در تامین کالاهای مادی ضروری برای انسان و سایر موجودات دارد و خدمات اکوسیستمی متنوعی را به انسان ارائه می­ دهد. همچنین خاک برای مدت طولانی به عنوان یک زیرساخت سبز مهم برای حفظ کشاورزی و جنگلداری به عنوان پایه رشد گیاهان عمل کرده است. علاوه بر این، خاک می تواند خدمات مختلف اکوسیستمی مانند بی حرکت کردن آلاینده ها، کنترل آب باران، ترسیب کربن و تامین زیستگاه را ارائه دهد که به صورت مستقیم برای انسان سودمند است. خدمات ارائه شده توسط اکوسیستم­ ها به انسان را خدمات اکوسیستمی می ­گویند. نگهداشت خاک به پتانسیل اکوسیستم­ ها در کنترل فرسایش خاک و حفظ خاک می­ گویند که در طبقه خدمات تنظیمی قرار دارد.مواد و روش ­ها: کمی ­سازی نگهداشت و فرسایش خاک در نرم­افزار InVEST با مدلInVEST Sediment Delivery Ratio  (SDR) ارزیابی شد. ورودی­ های مورد نیاز برای اجرای این مدل شامل: نقشه کاربری اراضی، فاکتور K (فرسایش ­پذیری خاک)، فاکتور R (فرسایندگی باران)، فاکتور C (نوع کاربری اراضی و پوشش)، فاکتور P (اقدامات حفاظتی)، DEM (مدل رقومی ارتفاع) و جدول بیوفیزیکی است.نتایج: بر اساس نتایج، پتانسیل اتلاف خاک و انتقال رسوب در محدوده مطالعاتی به ترتیب از صفر تا ۱۸/۲۴۸ تن در پیکسل و صفر تا ۲۵/۵۷ تن در پیکسل متغیر است. نگهداشت خاک نیز در طیفی از صفر تا ۸۵/۱۲۴ تن در پیکسل در محدوده مورد مطالعه برآورد شده است. نتایج نشان داد که بیشترین مقدار اتلاف خاک در زیرحوضه ۱۴ با ۱۳۷۱۶۴۰۰ تن در سال و کمترین میزان اتلاف خاک در زیرحوضه ۴ با ۴۱۶۵۹۴ تن در سال رخ می دهد. همچنین بیشترین مقدار خدمت اکوسیستمی نگهداشت خاک در زیرحوضه ۱۳ با ۴۳۰۴۴۱۴ تن در سال و کمترین مقدار آن در زیرحوضه ۴ با ۵۶۴۵ تن در هکتار در سال تدارک می شود.بحث: جنگل های متراکم استان سمنان در منتهی الیه شمالی استان، با بیش از ۳۶ تن در هکتار بیشترین خدمت اکوسیستمی نگهداشت خاک و محدوده های کویری، دریاچه نمک و شوره زار کمترین میزان خدمت نگهداشت خاک را فراهم می نمایند. بر همین اساس، مجموعه جنگل های استان شامل جنگل های متراکم، نیمه متراکم، کم تراکم و تنک در مجموع ۴۲۶۹۱۶۶ تن در سال موجب نگهداشت خاک در استان می شوند. همچنین مراتع خوب، سالانه موجب نگهداشت بیش از ۱۸ تن در هکتار از خاک استان می شوند و مجموع کارکرد نگهداشت خاک توسط انواع مراتع استان شامل مراتع خوب، متوسط و فقیر به میزان ۹۳۹۵۱۶۰ تن در سال است که با توجه به  مساحت حدود ۱۸ برابری مراتع نسبت به جنگل ها، می توان گفت بیشترین خدمت اکوسیستمی نگهداشت خاک به لحاظ توزیع جغرافیایی این خدمت در استان توسط مراتع تدارک می شود؛ هرچند که محدوده های جنگلی دارای توان بیشتری برای حفاظت از خاک هستند. کاربری های باغ و مزارع دیم بعد از  پوشش های طبیعی جنگلی و مرتعی، به ترتیب با تدارک نگهداشت خاک به میزان ۸۶/۷ و ۱۵/۲ تن در هکتار در رتبه های بعدی قراردادند. اما سایر کاربری های انسان ساخت مانند محدوده های شهری چون معمولا با حذف یا کاهش پوشش گیاهی همراه هستند، موجب زایل شدن این خدمت اکوسیستمی می شوند. با توجه به استقرار نواحی شهری در نیمه شمالی محدوده مورد مطالعه و اثر منفی آنها بر این خدمت اکوسیستمی، اهمیت حفاظت از پوشش های جنگلی و مرتعی استان برای حفظ استمرار تدارک خدمت نگهداشت خاک یک امر حیاتی محسوب می شود.

Keywords:

خدمات اکوسیستم , نگهداشت خاک , کاربری اراضی , سمنان