«چالش ها و راهبردهای امنیتی ایران پس ازتحولات بیداری اسلامی بحرین»

مقدمه و بیان مسئله

منطقه خلیج فارس، به عنوان یکی از مناطق حیاتی و حساس در قلب جهان، از نظر جغرافیایی و استراتژیک، همواره توجه کشورها و قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای را به خود جلب کرده است. ایران و بحرین، دو کشور با تاریخچه ها و فرهنگهای بسیارنزدیک به هم دو قطب اصلی در منطقه خلیج فارس هستند که روابطشان می تواند تاثیراتی عمیق بر امنیت و پایداری منطقه داشته باشد.

در دهه های اخیر، تنش ها و اختلافات متعدد بین کشورهای این منطقه، از جمله ایران و بحرین، به یکی از مهمترین چالش های امنیتی منطقه تبدیل شده است. یکی از تحولات بسیار مهمی که بر روابط این دو کشور تاثیر بسزایی داشته است پدیده بیداری اسلامی بوده که از سال 2011 به بعد کشور های عربی را درگیر کرده و کشور بحرین نیز از این موضوع مستثنی نبوده است. به خصوص اینکه جمهوری اسلامی ایران وحدت جهان اسلام را در شعار و عمل دنبال نموده و به دنبال تغییر فضای کنونی معادلات قدرت، در صحنه بین الملل است (تلاشان و همکاران، ١٣٩٨). بدون شک توازن و ساختار قدرت در حوزه عربی - اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا به نحوی است که هر گونه تغییر و تحول ساختاری در آن ضمن تاثیرات گسترده درون حوزهای سبب لرزشهای ژئوپلیتیکی نوینی در سطوح مختلف بین المللی می شود(پورقیومی ، ١٣٩٤). بیداری اسلامی در جهان اسلام، بیداری فطرت مردم رنج کشیده ای است که همه ارزش های مادی و معنوی آنها مورد تحقیر قدرتمندان و حاکمان مستبد قرار گرفته است . بازگشت مسلمانان به اصل و هویت اصیل اسلامی و آرمان ها و ارزش های فراموش شده دینی که از مصادیق باورها و گرایش معنوی در جهان اسلام است ، در چارچوب حرکتی انسجام یافته و هدفمند، به دنبال رهایی از سلطه استکبار جهانی و احیای تمدن اسلامی خویشاند و این حرکت عظیم بیداری اسلامی وعده قطعی الهی است که خداوند بزرگ به آن بشارت داده است و پیروزی مستضعفان و نابودی مستکبران را در قرآن مجید نوید داده است .

بحرین به عنوان عضو شورای همکاری خلیج فارس، یکی از مهمترین کشورهای منطقه از نظر ژئوپلیتیک به شمار می آید. در حالی که اکثریت جمعیت این کشور را شیعیان تشکیل دادهاند، اما اقلیت اهل سنت حاکمیت این کشور را در دست دارند. در خصوص حاکمیت اقلیت سنی بر اکثریت شیعی ، عوامل چندی دخیل است که مهمترین دلیل آن حمایت عربستان، انگلستان و آمریکا از رژیم آل خلیفه در بحرین است . با آغاز بیداری اسلامی در بحرین در سال ٢٠١١، موجی از بیم و هراس حاکمان سنی مذهب منطقه را دربر گرفت . در این راستا، آلخلیفه با همکاری آل سعود و با حمایت آمریکا به سرکوب حرکت های مردمی پرداختند. ترس از نزدیکی به جمهوری اسلامی ایران، باعث ایجاد نوعی قطب بندی در میان کشورهای آسیای جنوب غربی شده است که در یک طرف آن ایران و در طرف دیگر آن عربستان قرار گرفته اند. آینده انقلاب بحرین نقش بسیار مهمی در سیاست ها و راهبردهای آتی منطقه و معادلات امنیتی آن دارد و می تواند موجد پیامدهای راهبردی تاثیرگذاری باشد. از این رو کالبد شکافی بیداری اسلامی در بحرین و راهبردهای فرارو نیازمند رصد دقیق و مطالعه و پژوهش جامع و ویژهای است .

منافع امنیتی جمهوری اسلامی اقتضا می کند، اهرمهای سیاسی ، فرهنگی و امنیتی خود را در جهت تحقق آرمانها ی جنبش های اسلامی در کشورهای مسلمان به کار بگیرد(استوار و ابوالفضل خم پیچی ، ١٤٠١).

اقدامات دوجانبه مثبت یا منفی، می تواند تاثیر مستقیمی بر امنیت منطقه داشته باشد و به تشدید تنش ها و افزایش نگرانی ها می انجامد. بررسی گسترده تر روابط بین ایران و بحرین و تاثیر آن بر امنیت و پایداری منطقه، می تواند به شناخت عمیق تر از چالش ها و فرصت های این منطقه منجر شود و راهکارهای ضروری برای تقویت همکاری ها و تسهیل در راستای امنیت ملی ایران ارائه کند.

برای انجام این تحقیق، روش پژوهش به صورت تحلیلی و توصیفی از منابع کتابخانه ای و منابع اینترنتی استفاده خواهد شد. ابتدا با بررسی ادبیات موجود درباره بیداری اسلامی در بحرین و تاثیر آن بر امنیت ملی کشورهای اسلامی، اطلاعات لازم جمع آوری خواهد شد. سپس با تحلیل این اطلاعات و بررسی نتایج تحقیقات پیشین، ارتباط بین بیداری اسلامی در بحرین و امنیت ملی ایران بررسی خواهد شد.

امیدواریم این مقاله به افزایش دانش و شناخت عمیق تر از این مسائل بیانجامد و به تقویت امنیت و پایداری منطقه منجر شود.

مبانی نظری پژوهش

عامل اصلی بیداری اسلامی ، مواجهه مسلمانان با فرهنگ و تمدن جدید غربی و پی بردن آنان به عمق عقب ماندگی خود در برخی شئون، در برابر غرب است . در واقع این پدیده، واکنش دینی اندیشمندان جوامع مسلمان در برخورد با فرهنگ و تمدن غربی است (شیرودی، ١٣٨٨: ٥ ). یکی از مهمترین اهداف جنبش های بیداری اسلامی ، ترویج گفتمان مقاومت در سطح منطقه و در سطح جهانی است (مبینی دهکردی، ١٣٩٦: مصاحبه ). در بعد منطقه ای، دومنیوی تحولات بیداری جهان اسلام با توجه به ماهیت اسلامی و ضد استبدادی و استکباری آن و الهامگیری از انقلاب اسلامی ، منظومه به هم پیوسته ای است که تاثیرات عمیقی بر یکدیگر و در سطح منطقه بر جای گذاشته است . سرعت تحولات و سرایت آن از تونس به مصر و لیبی و یمن و سپس بحرین ، توازن قدرت منطقه را تغییر داده و معادلات قدرت را متحول نموده است . قدرتهای بزرگ و متحدان استراتژیک آنها در منطقه این موضوع را تهدیدی برا ی منافع خود و نقطه پایانی برای آمال و اندیشه های نهفته در طرحهای منطقه ای خود از جمله طرح خاورمیانه بزرگ ارزیابی نمودند(امیر عبداللهیان،١٣٩٢: ١٨).

انقلاب بحرین در صورت پیروزی، وضعیت ژئوپلیتیک محور مقاومت را بهبود بخشیده و نقطه آغازی برای سرایت این انقلاب به سایر کشورهای منطقه به ویژه شرق عربستان (قطیف ) می شود، همچنین موجب ترس و وحشت نظام سلطه و متحدین منطقه ای آنها شده است (امیر عبداللهیان،١٣٩٢: ١٨). در این میان، عربستان سعودی از ابتدای شکل گیری این خیزشها با چالش های متعددی مواجه شده که در بعد داخلی ناآرامی های داخلی در مناطق مختلف به ویژه مناطق شرقی و در بعد سیاست خارجی مواجه با نوعی ابهام بوده است (سیفی ، ١٣٩٩). علاوه بر کاهش حوزه نفوذ و قدرت عربستان و قدرت های بزرگ که واجد پایگاه نظامی ، منافع اقتصادی و سیاسی فراوانی هستند موجب تقویت انقلاب اسلامی و افزایش قدرت و اقتدار منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و در نتیجه ارتقای قدرت محور مقاومت خواهد شد که با منافع ابر قدرتها و ارتجاع منطقه در تعارض آشکار و قطعی است (امیر عبداللهیان،١٣٩٢: ١٨). قیام مردم بحرین یک قیام مردمی است و متعلق به حزب و گروه خاصی نیست (الدقاق، ١٣٩٦: مصاحبه ). نباید انتظار داشت که قیام مردم بحرین به سرعت پیروز شود، زیرا هیچ حکومتی توانایی مقابله با خواست اکثریت جامعه را ندارد، اما در این میان اتحاد و تصمیم گیری ها و اقدامات به هنگام و انقلابی و قاطعانه سران این قیام بسیار مهم و حائذ اهمیت است ، زیرا تصمیمات این سران می تواند راه را هموار کند و این قیام را به سمت پیروزی نهایی سوق دهد(صدرالحسینی ، ١٣٩٦: مصاحبه ).

ایران به عنوان بازیگری مهم و تاثیرگذار در منطقه ، باید برای مدیریت تحولات در محیط سیاسی و امنیتی خود، راهبرد مشخص داشته باشد. بنابراین راهبرد مدون و منسجم مبتنی بر یک بررسی دقیق علمی و یک کار آکادمیک که در فراگرد برنامه ریزی، تصمیم سازی و تصمیم گیری در محیط امنیتی پیرامونی جمهوری اسلامی ایران موثر باشد، هدف اصلی این پژوهش است .

به نظر گیمنز١(٢٠١٨) ژئوپلیتیک خاورمیانه پویا و پیچیده است و مسائل ایدئولوژیک و مذهبی در کنار ساختارهای بین المللی و داخلی به روابط مختلفی شکل دادهاند. رقابت ایران و عربستان برای تبدیل شدن به هژمون منطقه سبب شده است که این دو کشور نقش های متفاوتی را در رابطه با انقلابهای بحرین و یمن ایفا کنند، در حالی که ایران نقش مستحکم سازی و تقویت این انقلابها را بر عهده دارد عربستان سعودی نقش ضدیت و بی ثباتی را ایفا می کند. کاتزمن ٢(٢٠١٧) در پژوهش خود با عنوان بحرین : اصلاحات، امنیت و سیاست های آمریکا به بررسی اعتراضات صورت گرفته در بحرین ، سر منشا انقلاب بحرین ، روابط آمریکا و بحرین ، چشم انداز انقلاب بحرین و مسائل سیاست خارجی بحرین در برابر ایران، می پردازد. پژوهش مزبور پس از بررسی انقلاب بحرین به واکاوی اقدامات رژیم بحرین در راستای انجام اصلاحاتی با هدف جلوگیری از گسترش اعتراضات می پردازد. این پژوهش بر این باور است که با توجه به اینکه بحرین یکی از مهمترین متحدین آمریکا در منطقه است ، لذا دولت آمریکا باید در راستای جلوگیری از اقدامات ایران در بحرین به حل و فصل معمای سیاسی به وجود آمده بپردازد.

به نظر یزدان پناه درو و دولتی (١٤٠٠) در بین مناطق جهان، خاورمیانه و شمال آفریقا به علت دارا بودن مولفه های قدرت، ثروت، ایدئولوژی و رقابت دارای روابط پیچیدهتری برای دستیابی به امنیت اند. جمهوری اسلامی ایران با وزن ژئوپلیتیک خاص خود بر کشورهای دیگر خواه در سطح منطقه خواه در سطح بین الملل اثر می گذارد. ایران، همراه سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، از کشورهای تاثیرگذار بر جهان هستند و در هر تغییر سیاسی ، اجتماعی ، و فرهنگی تاثیر عمیقی داشته یا از آن متاثر شده اند.

پژوهش های انجام شده در رابطه با تحول بیداری اسلامی اطلاعات مفیدی پیرامون ماهیت و چیستی تحولات منطقه و ابعاد بیداری اسلامی خواهد داد، و همچنین گستردگی تحقیقات انجام شده نشان دهنده اهمیت این مسئله برای امنیت ملی ایران و منطقه خلیج فارس می باشد.

روش پژوهش

برای انجام این تحقیق، روش پژوهش به صورت تحلیلی و توصیفی از منابع کتابخانه ای و منابع اینترنتی استفاده خواهد شد. ابتدا با بررسی ادبیات موجود درباره بیداری اسلامی در بحرین و تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، اطلاعات لازم جمع آوری خواهد شد. سپس با تحلیل این اطلاعات و با تکنیک swot به معنی نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدید بررسی نتایج تحقیقات پیشین راهبردهایی را در راستای امنیت ملی ایران میدهیم.

یافته های پژوهش:

به طور کلی چهار دسته راهبرد برای جمهوری اسلامی در مواجهه با تحولات بحرین میتوان ترسیم کرد که با تکنیک swot به معنی نقاط قوت، نقاط ضعف، تهدیدها ها و فرصت ها قابل درک می باشد.

مطابق جدول شماره (1) در مجموع در تحولات بحرین محیط داخلی مانند حضور اکثریت مردم در اعتراضات در وضعیت قوت قرار دارد که باید آن را حفظ نمود، در مقابل این وضعیت داخلی، عدم انسجام معترضین در معرض ضعف قرار دارد که باید آن را ارتقاء بخشید.
همچنین محیط خارجی در وضعیت تهدید قرار دارد ولی مطابق ارزیابی ها عامل فرصت پشتیبانی و همراهی جبهه مقاومت دارای اهمیت بالایی است که باید مورد بهره برداری قرار گیرد. در مقابل توطئه خارجی عامل تهدید است که باید استراتژی مناسبی برای آن در نظر گرفته شود.

راهبردها

در این قسمت راهبردهای ناشی از ترکیب نقاط قوت و فرصت ( SO)، قوت و تهدید((ST، ضعف و فرصت (WO) و ضعف و تهدید (WT ) مورد بررسی قرار می گیرد. با توجه به نتایج تحلیل راهبردی می توان راهبردهای مورد نظر را در هشت محور زیر تقسیم بندی نمود:

محور اول : راهبردهای روحیه حق طلبی ، مقاومت و ایستادگی و پتانسیل ضد امریکایی و ضد ارتجاعی مردم 

· مقابله با موج دستگیری و بازداشت علما، رهبران و فعالان سیاسی از طریق فعال سازی دیپلماسی رسمی و عمومی؛

· حفظ و توسعه حضور حداکثری اقشار مختلف مردم در صحنه و مشارکت فراگیر آنها در اعتراضات ضد حکومتی .

محور دوم : راهبردهای اشتراکات و پیوندهای تاریخی ، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی 

·

· بهره گیری از شیوه ها و روش های تبلیغاتی و جنگ رسانه ای و به چالش کشاندن سیاست ها و اقدامات دشمن ؛

·

· صیانت از جهت گیریهای ارزشی و اسلامی قیام مردم بحرین از طریق بازخوانی دائمی اصول و ارزش های اسلامی و انقلابی و تعمیق و تثبیت موج بیداری اسلامی در بحرین ؛

·

· توسعه مناسبات و روابط متوازن با شخصیت ها و نخبگان ، گروه ها، احزاب و جریان های همسوی بحرین ؛

·

· ارتقا و تعمیق بصیرت و دشمن شناسی و پیشگیری از شکل گیری توطئه ها و ترفندهای دشمن از طریق اقدامات فرهنگی و رسانه ای؛

·

· تعمیق بیداری اسلامی در بین جوانان کشورهای اسلامی جهت افزایش خیزش های مردمی عربستان.

محور سوم : فقدان نهادها و تشکل های سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی 

· تاکید بر نقش و مشارکت فعال مردم بحرین در عرصه سیاسی و اجتماعی و برخورداری از حق تعیین سرنوشت ؛

· ٢هدایت جمعیت های محدود معارضه به داخل هسته های مقاومت جهت کمک به حفظ و نهادینه سازی دستاوردهای قیام مردمی و ممانعت از رجعت شرایط به قبل از قیام .

محور چهارم : تعصبات قومی ، قبیله ای ، مذهبی و حضور جریان های افراطی و تکفیری 

· پرهیز از رفتارهای رادیکالی و تاکید بر گزینه های سیاسی و مسالمت آمیز مانند برپایی راهپیمایی های اعتراضی ؛

· نسجام بخشی به اعتراضات جهت کاهش شکاف و فاصله بین اهل سنت با شیعیان در قالب تشکیل هسته های مقاومت.

محور پنجم : گروه ها و احزاب متعدد و پراکنده و عدم وحدت آراء و نظرات 

·

· لزوم شکل گیری ظرفیت ها و قابلیت های لازم برای تربیت کادر نخبه در ابعاد و سطوح راهبردی - تاکتیکی و عملیاتی ؛

· لزوم شکل گیری ائتلاف منسجم و یکپارچه ضد استبدادی از شخصیت ها و نخبگان و روشنفکران داخلی و منطقه ای.

محور ششم : عدم مشروعیت و اتکای رژیم آل خلیفه به حمایت های غربی و عربی 

· ١لزوم گسترش و توسعه دیپلماسی سیاسی و دیپلماسی پارلمانی فعال از طریق اتحادیه مجالس کشورهای اسلامی ؛

· گسترش دومینوار تحرکات انقلابیون به سایر مناطق پیرامونی از طریق تکثیر ایدئولوژی قوی و موثر انقلابیون .

محور هفتم : حاکمیت فضای امنیتی ، سرکوب قیام مردمی و سکوت سازمان و مجامع حقوق بشری 

· لزوم شکل گیری فشارهای حقوقی و سیاسی علیه استبدادموجود از طریق اقدامات دیپلماسی رسمی و حقوقی چون جلب حمایت های NGOها و کمپین های بین المللی .

محور هشتم : پیمان ها، پایگاه ها و استمرار نیرو و تجهیزات نظامی قدرت های فرامنطقه ای 

· طراحی و پیگیری اجرای پیمان های امنیتی در منطقه مبتنی بر حضور تمامی کشورهای منطقه و کمرنگ کردن نقش قدرت های فرامنطقه ای در منطقه خلیج فارس و جلوگیری از تنگ تر شدن حلقه امنیتی .

نتیجه گیری

در کل می توان گفت کشور بحرین با توجه به اکثریت جمعیت شیعی با رشد جریان های انقلابی پتانسیل تبدیل شدن به یک جبهه مقاومت منطقه ای در هدف گذاری بلند مدت برای جمهوری اسلامی برای تامین امنیت منطقه را دارد.

برای انجام رساندن این امر چند پیشنهاد می توان ارائه داد:

1. سازماندهی و ارتباط دهی نیروهای همسوی کشور بحرین با جبهه مقاومت: برای مثال گردان الاشتر واقع در بحرین یکی از جدیدترین نیروهای محور مقاومت همسو در بحرین است، که حتی حمله پهپادی به مواضع اسرائیل داشتهکه این خود نشان دهنده این است که جریان های مختلف ناشی از بیداری اسلامی در بحرین در حال رشدند و حتی می بینیم که سفارت اسرائیل هم در بحرین در ماه مهر ۱۴۰۱ به آتش کشیده می شود؛

2. گفتمان سازی جبهه مقاومت در لایه های نخبگی کشورهای اسلامی؛

3. افزایش مناسبات فرهنگی و ارتقاء سطح تماس با گروه های مرجع در کشورهای اسلامی؛

4. افزایش مطالبات مردمی در فرایند مقابله با نظامهای اقتدارگرا و مستبد انجام پذیرد؛

5. گسترش ارتباط با جوامع مرجع مانند مفتی ها و مراجع دینی جهان اسلام، حوزههای علمیه در کشورهای حوزه بیداری اسلامی می تواند شتابدهنده مطالبه گری مردم گردد؛

6. نقش NGO ها در تعامل با نهادهای مدنی بین المللی می تواند نقش شتاب دهندهای در تحقق مطالبات بیداری اسلامی داشته باشد.

در آخر می توان گفت تبدیل کشورهای اسلامی منطقه به متحد و راهبردی ایران تاثیر زیادی بر تعمیق امنیت ایران دارد که در این راستا پیشنهاد می شود بخش خاورمیانه ای وزارت امور خارجه نقش فعالی در این زمینه داشته باشد.

منابع

امیر عبداللهیان، حسین (1390)، ناکامی طرح خاورمیانه بزرگ و خیزش بیداری اسلامی در جهان عرب: مطالعه مورد بحرین، فصلنامه مطالعات راهبردی، 14(52): 157-135.

اندیشکده راهبردی تبیین(1392)، منازعه ایران و عربستان و مساله بحرین، شناسه خبر ۱۴۶۲۴، ۱۲ بهمن ۱۳۹۲، قابل دسترسی در سایت http://tabyincenter.ir/14624

استوار، مجتبی و خم پیچی، ابوالفضل. "رویکرد جمهوری اسلامی ایران در برابر خیزش مردمی کشورهای بحرین و یمن، فرصت ها و چالش ها". فصلنامه علمی "گفتمان سیاسی انقلاب اسلامی"، دوره ۱، شماره ۱، صفحات ۶۰-۷۸.

امینی، حسن و خلیلی، حسن. "تحلیل بیداری اسلامی در بحرین و ارایه راهبردهایی در راستای امنیت ملی ایران". مجله "آفاق امنیت"، پاییز 1401، شماره 56، رتبه ب، صص 135-159.

بابایی، سعید؛ سلطانی، مسعود. "واکاوی چالش های محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران و تاثیر آن بر امنیت محیطی کشور با تاکید بر روحیه تجزیه طلبی قومیت ها در جدار مرزها". مجله پژوهشنامه مطالعات مرزی، بهار 1396، شماره 15، صص 133-166.

پیرانی، شهره. "راهبرد سیاسی ایران و عربستان در بیداری اسلامی کشورهای بحرین، سوریه و یمن". مجله "راهبرد"، زمستان 1400، شماره 101، رتبه ب، صص 793-827.

درج، حمید. "بررسی و تحلیل رویکرد جمهوری اسلامی ایران نسبت به بیداری اسلامی بحرین". مجله "مطالعات بیداری اسلامی"، پاییز و زمستان 1397، شماره 14، رتبه ج، صص 29-60.

کاتزمن، کنت. (۲۰۱۲). «بحرین: اصلاحات، امنیت و سیاست های آمریکا».

نجفی، محمدصادق و غلامحسین بلندیان. (بی تاریخ). "تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر شکل گیری بیداری اسلامی در کشور بحرین". مجله "مطالعات انقلاب اسلامی"، سال ۱۳۹۲، دوره ۱۰، شماره ۳۳، صفحات ۱۸۹-۲۰۸. به دسترس در: http://fa.journals.sid.ir/ViewPaper.aspx?id=189758

نورعلی وند، یاسر. "چالش های امنیتی جمهوری اسلامی ایران در سال 1396". مجله "دیده بان امنیت ملی"، فروردین و اردیبهشت 1396، شماره 60 و 61، صص 125-132.

یزدان پناه درو، کیومرث، و دولتی، رضا. (1400). نقش ژئوپلیتیک کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا در امنیت منطقه ای (مطالعه موردی: ایران و اعراب). پژوهشهای جغرافیای انسانی (پژوهش های جغرافیایی)، 53(1 )، 265-282. SID. https://sid.ir/paper/370917/fa