عطار؛ آزاده ی دور از دربار
امروزه یکی از سنجه های مهم ارزیابی شاعران در گذشته و حال، ارتباط یا عدم ارتباط آنان با حکومت هاست؛ زیرا اعتقاد بر این است که دریافت هدایای شاهان و نشستن بر سفره های رنگ به رنگشان، شاعر را از بیان حقایق، صراحت گفتار و صداقت کلام دور می کند. این موضوع آن قدر پردامنه بوده و جای بحث داشته که در سال 1374، دکتر نادر وزین پور کتابی مفصل با عنوان «مدح، داغ ننگ بر سیمای ادب فارسی» را منتشر کرد و به بررسی انتقادی و تحلیلی از علل مدیحه سرایی شاعران ایرانی پرداخت.
شعر پارسی دری از همان ابتدای زایش و پرورش خود، همواره حضوری چشمگیر در دربار داشته است. بنا بر نقل مشهور و مقبول تاریخ سیستان، محمد بن وصیف سیستانی را می توان نخستین شاعر پارسی سرای پس از حمله ی اعراب دانست که قصیده ای پارسی -که بر خلاف رسم آن روزگار، زبان عربی را پس می زند- در بزرگداشت شاه خوشنام ایران، یعقوب لیث صفاری سرود. از آن هنگام تا اکنون، دربار حکومت ها، کم و بیش محلی امن و پناهگاهی پرمنفعت برای بسیاری از شاعران به حساب می آید. به همین دلیل سیاهه ی شاعران درباری و مداح، بسیار بلند و پر از نام های گوناگون است؛ از فرخی و عنصری و منوچهری و خاقانی تا فتحعلی خان صبا و فروغی بسطامی و قاآنی.
فریدالدین محمد عطار، مانند ناصر خسرو، مولانا، سیف فرغانی و چند تن دیگر، از معدود شاعران و نویسندگان ادبیات ایران زمین است که داغ ننگ بر پیشانی اشعار او نخورده و باعث شده شاعری آزاد و حقگو و حقیقت جو شناخته شود. او عطاری(=داروفروشی) داشته و از لحاظ معیشتی، متکی به خود بوده است. نه از سلطانی همیان زر به پاداش گرفته و نه «قیمتی در دری» را در پای حاکمی ریخته است. با خداوندان قدرت و ثروت هم هیچ تعاملی ندارد. آیا چنین منش و کرداری در روزگاری که چکامههای درباری حرف اول را می زند، صاحب اعتبار و خالق افتخار نیست؟! او، خود، هم در انتهای منطق الطیر این آزادی و آزادگی را فریاد می زند و مناعت طبع و بلندنظری خود را مقابل دیدگان مخاطبش جلوه گر می کند:
چون مرا روح القدس همکاسه است
کی توانم نان هر مدبر شکست؟! (نان شکستن: لقمه برگرفتن و لقمه خوردن)
من نخواهم نان هر ناخوش منش
بس بود این نانم و آن نان خورش
شد غناءالقلب، جان افزای من
شد قناعت «کنز لایفنا»ی من
هر توانگر کاین چنین گنجیش هست
کی شود در منت هر سفله، پست؟! (ب4597تا4600).
سپس، سپاس خداوند می گوید برای این نوع از زندگی و وابسته نبودنش:
شکر ایزد را که در، باری نیم (بار: غم و اندوه؛ در باری نیم: غم و اندوهی ندارم)
بسته ی هر ناسزاواری نیم
من ز کس بر دل کجا بندی نهم
نام هر دون را خداوندی نهم
نه طعام هیچ ظالم خورده ام
نه کتابی را تخلص کرده ام
همت عالیم، ممدوحم بس است
قوت جسم و قوت روحم بس است (ب4601تا4604).
و سرانجام در چند بیت بعد به سختی ها و ناملایمت های زندگی اش اشاره می کند؛ اما این مشکلات هم مانع آزاداندیشی فریدالدین محمد نمیشود. او صراحتا بیان میکند که شوق دیدار و ستایش هیچ صاحب منصبی را ندارد و شعر مدحی را هم خوش نمی دارد:
کیست چون من فرد و تنها مانده؟!
خشک لب، غرقاب دریا مانده؟!
نه مرا همراز و همدم، هیچ کس
نه مرا همدرد و محرم، هیچ کس
نه ز همت، میل ممدوحی مرا
نه ز ظلمت، خلوت روحی مرا
نه هوای لقمه ی سلطان مرا
نه قفای سیلی دربان مرا (ب4623تا4626).
این نوع نگرش و زیستن عطار، نه تنها در ادبیات ما کمیاب است؛ بلکه در ادب صوفیانه نیز جلوه ای خاص و جشمگیر دارد. استاد شفیعی کدکنی در مقدمه مختارنامه مینویسد: «عطار، در میان سه شاعر برجسته تصوف ایرانی، یعنی جلال الدین مولوی و سنائی و عطار، کسی است که با هیچ درباری به هیچ وجه رابطه نداشته است؛ بر خلاف سنائی که مقدار زیادی از عمرش را به مداحی گذرانده و بر خلاف مولانا که بر طبق اسناد زندگینامه اش و نامه هایش، به هرحال با دربارهای عصر رابطه داشته و آنها به او ارادت می ورزیدهاند و او نیز گاهگاه روی خوش به آن ها نشان می داده است. عطار هیچگاه حاضر نشده است شعرش را به مدیح کسی بیالاید» (عطار، 1389: 28).
این گونه است که مخاطب می تواند خود را در آغوش شعر عطار رها کند و با اخلاص و شکوه آن همراه شود. شاعر نیشابوری ما عرصه ی شعر را پاک و مقدس می داند و بلندترین مفاهیم ذهن خود را در آن عرضه می کند. این دو بیت از «مصیبت نامه» می تواند پایانی نیک برای نوشتار ما و آغازی نیکو برای خوانش عمیق تر اشعار عطار باشد:
شعر و شرع و عرش از هم خاستند
تا دو عالم زین سه حرف آراستند
نور گیرد چون زمین از آسمان
زین سه حرف یک صفت، هر دو جهان (ب715و716).
منابع
-عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم. (1392). منطق الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، چاپ نهم.
- _____________________. (1389). مختارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، چاپ پنجم.
- _____________________. (1386). مصیبت نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، چاپ سوم.