معرفی کتاب "حکیم رازی" نوشته ی دکتر پرویز اذکائی؛ اندیشمند گیتی گرای و دانشمند خردستای

ابوبکر محمد بن زکریا رازی(حدود 251-313 ه ق) از نام های پر وزن و پر ارج در تاریخ علم محسوب می شود که بیش از دویست کتاب و رساله در موضوعات پزشکی، فلسفه و منطق، شیمی، طبیعیات، ریاضی، نجوم و علوم دیگر تالیف کرده است. آثار او آن چنان اعتبار و اشتهار داشتند و دارند که سبب شده «نیمه ی دوم سده ی سوم را جرج سارتن در کتاب تاریخ علم به عنوان عصر محمد بن زکریای رازی نامگذاری کند»(حکیم رازی، ص3). برای این که بدانیم او برای چشیدن حلاوت دانایی چه میزان رنج و تلخی بر خود هموار کرده، می توانیم به گفتارش در کتاب «سیره الفلسفیه» اشاره کنیم:

«اما علاقه ی من به دانش و حرص و اجتهادی را که در اندوختن آن داشته ام، آنان که معاشر من بوده اند، می دانند و دیده اند که چگونه در ایام جوانی تا کنون، عمر خود را وقف آن کرده ام تا آن جا که اگر چنین اتفاق می افتاد که کتابی را نخوانده و یا دانشمندی را ملاقات نکرده بودم تا از این کار فراغت نمی یافتم، به امری دیگر نمی پرداختم و اگر هم در این مرحله ضرری عظیم در پیش بود تا آن کتاب را نمی خواندم و از آن دانشمند استفاده نمی کردم، از پای نمی نشستم و حوصله و جهد من در طلب دانش تا آن حد بود که در یک فن بخصوص به خط تعویذ(یعنی خط مقرمط و ریز) بیش از بیست هزار ورقه چیز نوشته و پانزده سال از عمر خود را شب و روز در تالیف جامع کبیر(همان حاوی) صرف کرده ام و بر اثر همین کار، قوه ی بیناییم را ضعف دست داده و عضله ی دستم گرفتار سستی شده و از خواندن و نوشتن محرومم ساخته است. با این حال از طلب بازنمانده ام و پیوسته به یاری این و آن می خوانم و بر دست ایشان می نویسم»(فیلسوف ری، ص53).

اگر یک نظرسنجی از جماعت تحصیلکرده صورت گیرد، شاید تعداد چشمگیری از آن ها رازی را با صفاتی نظیر «کاشف الکل»، «پزشک مشهور» و «شیمیدان برجسته» بشناسند؛ ولی به بعد مهم فلسفه دانی و فلسفه ورزی او اشاره ای نکنند. دلایل این جنبه ی مهجور شخصیت رازی را در ادامه خواهیم دانست.

تفکر فیلسوفانه ی رازی در تار و پود شخصیت علمی او تنیده شده و مسلمات و قطعیاتی برای او وجود ندارد. «رازی از نخستین کسانی است که مسئله ی تردید را در جزئیات طب و حکمت یونانی با صراحت اما با نهایت احتیاط علمی مطرح ساخته است؛ چنان که در آغاز [کتاب] «شکوک» خود بر جالینوس می گوید: «صناعت طب و فلسفه، تسلیم به رییسان و قبول گفتار آنان و مساهلت و مسامحت نمی پذیرد. فیلسوف از شاگردان و دانشجویان خود این تسلیم را انتظار ندارد؛ چنان که جالینوس، خود، کسانی را توبیخ کرده است که عقاید و گفتار خود را بدون دلیل و برهان به پیروانشان تحمیل می کنند». شک اسلوبی رازی که مقرون با نقد موضوعی است، دامنه آن بجز از طب و فلسفه تا حدود همه ادیان هم گسترش یافته؛ توان گفت که وی مبرزترین فیلسوف انتقادی به شمار می رود که مراتب اجتهاد وی کمترین تقلید و تبعیت از غیر را برنمی تابد»(حکیم رازی، ص136). همچنین «او معتقد است حکیم آن نیست که تنها به نقل آرای متقدمان بسنده کند؛ بل حکیم آن است که نظریات صواب در تکمیل آنها بیاورد؛ یا در کمال رای و نظر بکوشد یا همان به که دم درکشد و بخموشد»(پیشین، ص250).

محمد بن زکریا رازی فیلسوفی است که دل در گرو مکتب و مذهب و وحی نداشته؛ بلکه گوهر خرد را بسیار ستوده و آن را مهم ترین یاریگر و بهترین راهنما برای دستیابی به حقیقت دانسته است. از این رو آن چه می اندیشیده، بدون بیم و با تحمل تکفیرها و تهدیدها بیان می کرده و ناگفته پیداست که این بیان شجاعانه ی وی، آتش خشم و نفرت متعصبان و دینداران را تا چه حد شعله ور می ساخته است! مثلا می توان به نظرش درباره ی عدل الهی اشاره کرد. «او مدعی بود که وجود شر در جهان از خیر پیشی می گیرد، دلیل آن باشد که این جهان، بهترین جهان ممکن نباشد»(از زرتشت تا خیام، ص488). اما آن چه باعث شده که عمده آثار فلسفی رازی از بین برود و امروزه نیز چندان محل توجه و انتشار نباشد، نگاه این فیلسوف به همان خرد/عقل و نقش تقابلی آن با نبوت است که اعتقاد داشت «قدرت عقل برای رسیدن به حقیقت کافی است و کسی که از قدرت عقل برخوردار است-یعنی فیلسوف- هیچ نیازی به وحی ندارد و می تواند خودش نسبت به خداوند علم پیدا کند. این انکار ضرورت نبوت بود که به شدت از سوی فلاسفه ی اسماعیلی نظیر ابوحاتم رازی مورد انتقاد قرار گرفت»(پیشین، ص489).

برای این که قدر و قیمت خرد را در نزد حکیم اهل ری بفهمیم بهتر است از گفتار او در فصل یکم کتاب «طب روحانی» کمک بگیریم:

«آفریدگار که نامش بزرگ باد، خرد از آن به ما ارزانی داشت که به مدد آن بتوانیم در این دنیا و آن دیگر، از همه بهره هایی که وصول و حصول آنها در طبع چون ما به ودیعت نهاده شده است، برخوردار گردیم. خرد بزرگ ترین مواهب خدا به ماست و هیچ چیز نیست که در سودرسانی و بهره بخشی بر آن سر آید. با خرد بر چهارپایان ناگویا برتری یافته ایم؛ چندان که بر آنان چیرگی می ورزیم... ما حتی با خرد به شناخت آفریدگار بزرگ نائل آمده ایم... بر روی هم خرد چیزی است که بی آن، وضع ما همانا همچون چارپایان و کودکان و دیوانگان خواهد بود... چون خرد را چنین ارج و پایه و مایه و شکوهی است سزا نیست که مقام آن را به پستی کشانیم، از پایگاهش فرود آریم و آن را که فرمانرواست فرمانبر گردانیم...»(حکیم رازی، صص557و558).

نکته خواندنی این که شهرت رازی محدود به ایران و جهان اسلام نیست و آوازه ی او جهان غرب را هم درنوردیده است. «با اختراع صنعت چاپ، از جمله آثار اولیه ی مطبوع، همانا کتاب های رازی به طبع رسید؛ چنان که اثر عظیم الحاوی برای نخستین بار به سال 1486 م و به طور کامل پنج بار بین سال های 1488-1542 چاپ شد. کتاب های دیگر هم از دهه های پایانی سده 15 و طی قرن شانزدهم هرکدام از هفت تا ده بار به چاپ رسیدند. در پی انتشار آثار مزبور نیز ترجمه های آنها به زبان های گوناگون اروپایی تداول یافت و همچنان مکرر چاپ شدند. کتاب های رازی قرن ها در دانشکده های پزشکی معروف اروپا تدریس می شد؛ چنان که مثلا در سال 1395م کتاب الحاوی یکی از نه کتاب دانشکده پزشکی پاریس بود. نیز مقاله ی نهم کتاب المنصوری او تا پایان سده پانزدهم جزئی از برنامه ی دروس دانشگاه توبینگن آلمان محسوب می شد. آوازه ی حکیم رازی در اروپا به حدی بود که شاعر انگلیسی، جفری چاسر (1340-1400م) در قطعه ی «دکتر طب» خود، نام او (rasis) را جزء شخصیت های برجسته و ارزنده ی علمی یاد کرده است»(پیشین، ص120).

برای شناخت کامل این حکیم گیتی گرا(گیتی گرایی=مادیگری/ماتریالیسم)، روزگار او و اندیشه ها و سرچشمه های اندیشه های او می توان به مطالعه ی پژوهش پرمایه، محققانه و مفصل دکتر پرویز اذکائی(سپیتمان) نشست. این اثر با عنوان «حکیم رازی (حکمت طبیعی و نظام فلسفی) محمد بن زکریای صیرفی، پرویز سپیتمان (اذکائی)، نشر طرح نو» در 950 صفحه به سال 1382 منتشر شده که در پاره های گوناگون این نوشتار بدان استناد گردیده است. «حکیم رازی» در هفت فصل تدوین شده که عناوین فصل ها نشانگر پرنکته بودن یادگار ارزشمند زنده یاد اذکائی است: فصل یکم: زمینه ی تاریخی؛ فصل دوم: روش شناسی؛ فصل سوم: معرفت شناسی؛ فصل چهارم: حکمت طبیعی؛ فصل پنجم: گیتی شناسی؛ فصل ششم: سیرت شناسی و فصل هفتم: جهان بینی کلی.

نویسنده در فصل هفتم، یعنی جهان بینی کلی، که واپسین بخش کتاب است به جمع بندی مطالب و نتیجه گیری می پردازد که با ارائه ی سی بند فلسفی و ده بند مدنی از نوشته های رازی، چکیده ی اندیشگانی فیلسوف ری را پیش روی مخاطب خود می گذارد. صد صفحه ی پایانی کتاب نیز دربرگیرنده «نمایگان» است که از تعداد صفحات پیداست تا چه اندازه دقیق و پرجزئیات طراحی شده؛ شامل: کتابنامه(فهرست منابع و مراجع: الف)فارسی و عربی ب)زبان های اروپایی)؛ نامنامه(اعلام، اشخاص، امکنه و نسبت ها) و واژه نامه(موضوعات و مصطلحات و کتب).

شادروان سپیتمان در معرفی کتاب خود می نویسد: «تالیف حاضر، خود، به نوعی تاریخ فلسفه ایران به شمار می رود که حکمت رازی در آن، محور اصلی مباحث و مطالب قرار گرفته است»(پیشین، ص یا). همچنین در اهمیت شناخت و بررسی فلسفه رازی می آورد: «فلسفه ی رازی اصلا ایرانی است که وی آن را بازیابی یا بازآفرینی و زنده کرده است. پس همچون حکیم فردوسی-در قیاس تمثیلی- که حماسه ملی ایران را در شاهنامه احیا نموده، خصوصا نظر به وسعت ابعاد معرفت علمی و حکمی و جامعیتی که فلسفه رازی داراست، به حق می توان آن را شاهنامه ی فلسفی ایران نامید»(پیشین، ص یا). باید توجه داشت که «فلسفه ی رازی همان دین باستانی ایران است منهای شریعت و بدون نبوت نقلی و به جای آن، قوانین یونانی را به حکم عقل پذیرفته است. باز در گفتگوی خود با ابوحاتم اسماعیلی در بیان رهایی انسان از عالم ظلمانی، فقط با فلسفه آموزی، نه مطلقا با دین گروی، تاکید می نماید هرکس که کوشید و خود به نگرش و پژوهش پرداخت، همانا به حقیقت راه یافت؛ زیرا جان ها از تیرگی این جهان پاک نگردد و از این جهان به آن جهان فرانرود مگر با نگرش در فلسفه»(پیشین، ص655).

یکم شهریور، روز همدان و فرزند دانشورش، پرویز اذکائی و پنجم شهریور، روز رازی را گرامی می داریم. استاد اذکائی در مقدمه ی کتاب یادشده، خود را «جهل ستیز» می خوانند. بنابراین ما نیز با نظر بر سخن ایشان، آرزو می کنیم خورشید حقیقت و آگاهی بر تاریکی دروغ و نادانی چیرگی یابد و نور پر فر و فروغش را بر جای جای کهن بوم ایران بتاباند. چنین باد!

منابع

1. حکیم رازی، (حکمت طبیعی و نظام فلسفی) محمد بن زکریای صیرفی، پرویز سپیتمان(اذکائی)، نشر طرح نو، چاپ دوم، 1384.

2. منتخبات فلسفه در ایران، از زرتشت تا خیام، حسین نصر و مهدی امین رضوی، ترجمه و تحقیق: مهدی فدایی مهربانی، نشر فلات، چاپ اول، 1400.

3. فیلسوف ری، مهدی محقق، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران، چاپ دوم، 1352.