ارزیابی آسیب پذیری تراکمی شهرها در برابر زلزله با استفاده از GIS (نمونه موردی: منطقه 1 شهر تبریز)

بلایای طبیعی، عملی از جانب طبیعت می‏باشد که همواره پیامدهای زیان‏بار، تلفات بی‏شمار و خسارات سهمگین را بر پیکره جوامع شهری تحمیل نموده است (فروغی و همکاران، 1390). در طی قرن بیستم بیش از 1100 زلزله مخرب در نقاط مختلف کره زمین روی داده که در اثر آن بیش از 1،500،000 نفر جان خود را از دست داده‏اند (Lantada, 2008: 2 به نقل از احد نژاد و همکاران، 1389: 174).کشور ایران به علت موقعیت زمین شناسی و قرارگیری بر روی کمربند زلزله از کشورهای لرزه خیز دنیا محسوب می شود وهمه ساله بر اثر وقوع زلزله، متحمل خسارات و تلفات زیادی می شود در این میان مسایلی از قبیل ضعف کلی کالبد شهر و عدم برنامه ریزی صحیح در این خصوص،معابر نامناسب، تراکم جمعیتی و ساختمانی بالا ، نحوه نامناسب پراکنش جمعیت و ... و بطور کلی عدم توجه به مدیریت بحران در طراحی ها و برنامه ریزی ها باعث افزایش خسارات جانی و مالی می گردد. مطالعات علمی نشان داده است که این امکان وجود دارد که سیاست های عمومی در کاهش اثرات ناشی از زلزله کمک نماید و دیگر این برداشت وجود ندارد که طبق روش سنتی، این سیاست ها به کاهش اثرات فاجعه و بازسازی پس از بحران محدود شود. دستاوردهای علمی و مهندسی کاربرد حیاتی در پیشگیری و پیش بینی خسارت های زلزله فراهم کرده است(Gibbons, 1980: 6 به نقل از رضایی 1391: 12). بنابر این به سادگی می‏توان دریافت که بررسی توانایی شهر در مقابله با بلایای طبیعی و برنامه‏ریزی مناسب جهت پیشگیری با کاهش آثار مخرب آن از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است (زنگی آبادی و تبریزی، 1385: 116).به دنبال گسترش کالبدی شهرها و مسائل ناشی از آن، پرداتن به پدیده تراکم ساختمانی، به عنوان ابزاری مؤثر در جهت حل مسائل ناشی از رشد و توسعه شهری، مورد توجه برنامه‏ریزان شهری قرار گرفته است. اما فقدان و یا نادرستی انداشه‏های لازم و برنامه‏ریزی مدون در امر تدوین تراکم‏های ساختمانی، امروزه شهرهای ما را دستخوش مشکلات و چالش‏های زیادی نموده است، از جمله این چالش‏ها می‏توان به آسیب پذیری بخش‏های دارای تراکم ساختمانی بالا به هنگام وقوع پدیده‏های طبیعی مخرب، از جمله اشاره نمود. متأسفانه در بسیاری از طرح‏های توسعه شهری کشورمان دیده می‏شود که مناطقی از شهر که دارای خطرپذیری بالا به هنگام وقوع زلزله می‏باشند، از تراکم‏های بالای ساختمانی و جمعیتی برخوردارند، که این مسأله منجر به افزایش آسیب‏پذیری این مناطق در هنگام وقوع زلزله می‏گردد (احمدی و شیخ کاظم، 1385).منطقه آذربایجان و شهر تبریز یکی از مناطق و شهرهایی است که با قرار گرفتن بر روی کمربند زلزله و واقع شدن گسل‏های فعال در آن خصوصاً گسل تبریز در آن، یکی از مناطق پرخطر زلزله‏خیز کشور به شمار می‏رود. منطقه یک شهر تبریز با واقع شدن در شمال شهر تبریز و مجاورت گسل خطرناک شهر تبریز، در معرض خطر شدید زلزله می‏باشد. زمانی این موضوع اهمیت بیشتری می‏یابد که بدانیم در صورت بروز خطر، این منطقه به دلیل ویژگی‏های منحصر به فرد خود مانند: تمرکز شدید ساختمانی، کمبود فضاهای باز، جمعیت زیاد، عدم رعایت استانداردهای لازم در اکثر سازه‏های موجود در منطقه، با مشکلات عدیده و متفاوتی نسبت به سایر مناطق مواجه است. در کنار این مسائل وقوع چندین زمین‏لرزه شدید و پس‏لرزه‏های بیشمار در ماه‏های اخیر بر اهمیت موضوع افزوده است. بنابراین شناخت محدوده‏های آسیب پذیر و مقاوم در سطح منطقه و برنامه‏ریزی صحیح و مناسب جهت پیشگیری با کاهش آثار احتمالی بسیار حیاتی و مهم است. از سوی دیگر، چنین مطالعه‏ای می‏تواند مؤثرترین شیوه تخصیص بهینه اعتبارات مقاوم سازی به شمار آید.روش تحقیق:نوع تحقیق در این مطالعه، سیستماتیک و کاربردی و روش پژوهش توصیفی- تحلیلی می‏باشد. جامعه آماری تراکم جمعیتی و تراکم ساختمانی منطقه 1 شهر تبریز می ‏باشد. از نقشه‏های طرح تفصیلی سال 1389 در این پژوهش استفاده شده است که برای بروز رسانی این نقشه‏ها، برداشت میدانی صورت گرفته است. ابزاری که برای مدل‏سازی نقشه‏ها صورت گرفته است نرم افزار Arc GIS 10 است.پیشینه تحقیق:با توجه به حوادث غیر مترقبه‏ای که در سال‏های اخیر اتفاق افتادده، به بحث مدیریت بحران اهتمام بیشتری شده، همچنان که کتب، پایان‏ نامه، مقالات و پژوهش‏های علمی بسیاری در این زمینه ارائه گردیده است (تقوایی و دارابی، 1387: 24). در زمینه آسیب پذیری نیز در برابر زلزله تحقیقات بسیاری در خارج و داخل کشور انجام پذیرفته که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می‏شود.Rashed (2003) در مقاله‌ای تحت عنوان" بررسی آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله" با استفاده از تحلیل‌های فضایی معیاری، ابتدا محدودیت‌های دیدگاه‌های کنونی (GIS) را در تحلیل آسیب پذیری اثبات، سپس کمبودهای نرم افزارهای (GIS) را بررسی و سپس از نرم افزار (HAZUS ) برای تحلیل آسیب پذیری زلزله استفاده و در نهایت به این مطلب تاکید نموده که می‌توان از روش‌های دیگر استفاده کرد.Martineli (2008) در مقاله‌ای با عنوان ارزیابی آسیب پذیری ساختمان‌ها و ارائه سناریوهای آسیب برای شهرهای ایتالیا، ابتدا با استفاده از مدل‌های ارزیابی آسیب پذیری از جمله مدل Risk-ue میزان آسیب پذیری ساختمانی را ارزیابی نموده و در نهایت با ارائه سناریوهای زلزله در شدت‌های مختلف به تخمین و مدل سازی خسارات ناشی از زلزله‌های احتمالی پرداخته است.زنگی آبادی و همکاران(1387) در پژوهشی شاخص های آسیب پذیری مساکن شهر اصفهان را در برابر زلزله تحلیل کرده و نتیجه آن، آسیب پذیری بالای مساکن و وضعیت نامطلوب از نظر دسترسی به مراکز امدادی شد. احد نژاد روشتی (1388) در رساله دکتری خود تحت عنوان مدل سازی آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله با به کار گیری مدل (RISK-UE) و روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و بومی سازی آن‌ها با استفاده از توابع آسیب پذیری زلزله‌های رخ داده در مناطق مختلف کشور به مطالعه آسیب پذیری کالبدی شهر زنجان در برابر زلزله پرداخته و برآورد مناسبی از آسیب پذیری شهر زنجان با استفاده از داده‌های مکانی و توصیفی اجزا و عناصر اصلی و رفتاری ساختمانی و تعیین تأثیر هر کدام از معیارهای به کار گرفته در میزان آسیب را انجام داده است.پژوهش حاضر در صدد ارزیابی آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله، با مد نظر قرار دادن تراکم‏های ساختمانی و جمعیتی است و تاکنون چنین مطالعه‏ای، با لحاظ چنین معیارهایی در سطح کشور انجام نپذیرفته است.