مقایسه زبان عرفانی شرح تعرف، معارف بهاء ولد و اشعه اللمعات جامی

نثر صوفیانه پربارترین قسمت نثر فارسی است که در شرح اصول تصوف و عرفان و بیان احوال سالکان طریقت نوشته شده است. صوفیان به دلیل اینکه مجالس خود را برای طبقات مختلف مردم و در جمع آنها می گفته اند، سعی کرده اند تا آنجا که ممکن است ساده و درخور فهم مردم باشد و معمولا خود را مقید به پیروی از سبک زمان و نویسندگان دیوانی نمی دانسته اند و این مسیله یکی از دلایل صراحت و روشنی کلام و کثرت لغات و تعبیرات در ادبیات صوفیانه ات. کاربرد لغات و مصطلحات عوام و طبقات مختلف مردم از جهت نزدیک ساختن مطلب به ذهن آنها بر صوفیه فرض بوده است و به همین سبب الفاظ مربوط به زندگی مردم در آثار آنها بیشتر از سایر نثهای ادب فارسی است. در این مقاله سه نثر مهم عرفانی از نظر ویژگی های زبانی مقایسه شده اند: شرح تعرف (ج1)، معارف بهاء ولد (ج1) و اشعه اللمعات جامی. از نظر میزان کاربرد لغات عربی، اشعه اللمعات در مرحله اول، سپس معارف بهاء ولد ودر آخر شرح تعریف قرار دارد. از نظر کاربرد اصطلاحات فلسفی، منطقی و کلامی، اشعه اللمعات رتبه اول، سپس الممعات، شرح تعریف و معارف به ترتیب رتبه های اول تا سوم را دارا هستند و از نظر صنایع ادبی (معانی و بیان)، ابتدا اشعه اللمعات، سپس معارف و شرح تعریف قرار دارند. ویژگی بارز هر سه کتاب، اقتباس و تلمیح از آیات قرآنی و احادیث و اقوام مشایخ و امثال و حکم است. البته این ویژگی مربوط به همه نثرهای عرفانی ماست و از این جهت ابتدا معارف است که 506 بار آیات قرآنی و 76 بار احادیث را به کاربرده، سپس شرح تعرف که 348 مورد آیات و 125 مورد احادیث و بالاخره اشعه اللمعات که 39 بار آیات قرآنی و 34 مورد احادیث را در خود دارد. ویژگی ممتاز شرح تعریف، ایجاز و کوتاهی جملات و ویژگی ممتاز معارف، اقتباس از آیات و احادیث و فراوانی تشبیهات و استعارات و ویژگی ممتاز اشعه اللمعات، فراوانی اصطلاحات فلسفی، منطقی و کلامی است.

Keywords:

زبان عرفانی , شرح تعرف , معارف بهاء ولد , اشعه اللمعات جاجی