چندین گام تا بهره مندی از ظرفیت گردشگری آرامستان ها: مورد مطالعه استان قم

به جهت اهمیت آرامستان­ها و زیارت اهل قبور در آموزه­های دین مبین اسلام، سالیانه گردشگران زیادی به منظور زیارت اهل قبور و بقاع متبرکه و همچنین استعانت از ارواح پاک انان به بقاع متبرکه سفر می­کنند و طیف وسیعی از گردشگران مذهبی را تشکیل می­دهند. استان قم، به موجب وجود بقاع متبرکه متعدد و آرامستان­های تاریخی، ظرفیت بسیاری را به منظور جذب این قسم از گردشگران دارا است. آرامستان شیخان، مرقد ابن بابویه، بقعه چهار امامزاده و... از جمله این ظرفیت­ها هستند که در ادامه به شرح مختصری از آن­ها پرداخته می­شود. دارا بودن چنین ظرفیتی به خودی خود نمی­تواند موجبات توسعه گردشگری ارامستان در استان قم را به همراه داشته باشد. تحقق توسعه این قسم از گردشگری، در نخستین گام در گروی سیاستگذاری اصولی و صحیح است. بدین ترتیب در نوشتار پیش رو تلاش می­شود ضمن معرفی برخی جاذبه­های استان قم در خصوص گردشگری ارامستان­ها، به الزامات سیاستگذاری در این خصوص پرداخته شود.

مرور برخی آرامستان­ ها و مقابر حائز اهمیت استان قم

آرامستان شیخان: این آرامستان با قدمتی بیش از هزار سال، به عنوان دومین آرامستان تاریخی جهان اسلام شناخته می­شود که ریشه­های تاریخی آن به عصر امامان معصوم باز می­گردد. بیش از ۶۰۰ تن از علماء و بزرگان ازجمله میرزای قمی(میرزا ابوالقاسم جیلانی)[1]، زکریا بن آدماشعری قمی[2]، زکریا بن ادریس قمی[3]، میرزا جواد ملکی تبریزی[4]، محمدحسین تونی[5] در این آرامستان مدفون اند. این آرامستان نزد برخی از علماء دارای قداست است. چنان که نقل شده است که برخی از علماء و فضلای عالی مرتبه از جمله محمدابراهیم کلباسی و سید احمد خوانساری با پای برهنه وارد این قبرستان می شدند(احمدیان، 1383: 38). همچنین از سید هاشم موسوی[6]حداد نقل شده است: «آرامستان شیخان، ارامستانی است پر نور و پربرکت و ذات قدسی حق تعالی آگاه است که چه نفوس زکیه و طیبه ای در اینجا مدفون اند. مردم توجه داشته باشند و از فضائل و فواضل معنوی و ملکوتی آن بهرمند شوند و نگذارند این آثار محو شود و دستخوش نسیان قرار گیرد.»

مرقد ابن بابویه: ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، فقیه روشن ضمیر و محدث گرانقدر قم در نیمه دوم قرن سوم و آوان قرن چهارم هجری قمری می­زیست. الشرایع، رساله الاخوان، النوادر، مناسک الحج، قرب الاسناد، التسلیم، المواریث و الطب از جمله اثار درخشان این عالم گرانقدر اند.گفتنی است لقب «ابن بابویه » غالبا به فرزند وی ابوجعفر محمد(شیخ صدوق متوفی 381 ق) گفته می­شود. مقبره ایشان هم اکنون در شرق خیابان ارم در مقابل مقابر الشیوخ (شیخان) واقع شده و دارای قبه، بقعه، ایوان و صحنی مشتمل بر سه حجره است.

بقعه چهار امامزاده: بقعه «چهار امامزاده» مدفن مبارک چهار تن از نوادگان امام زین العابدین« علیه السلام » است. مدفونین بنا بر اطلاعات کتیبه ای که در آن محل نصب است، شاهزاده حسن، شاهزاده حسین، شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر، از اولاد امام زین العابدین «علیه السلام» در این مکان مدفون اند. تاریخ ساخت بنا را مربوط به دوره ایلخانی دانسته اند. گفتنی است طرح، شکل پوشش، فن ساخت گنبد و مصالح متفاوت به کار رفته در این مقبره، در مقایسه با دیگر مقابر برجی استان مقدس قم، تعلق بنا به قرن هشتم یا نهم را تصدیق می­کند.

آرامگاه کربلایی کاظم ساروقی: آرامگاه این شخصیت گرانقدر در قبرستان نو و نزدیکی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) قرار دارد. گفته می­شود کربلایی کاظم ساروقی(1261-1339) از افراد بدون سوادی بوده است که به اذن حق تعالی و به یکباره توانایی حفظ کل قرآن کریم را پیدا کرده بود. هم اکنون مرقد پر برکت این حافظ گرانمایه مقصد زیارتی بسیاری از افراد است.

مقابر متبرک صحن امام رضا(ع) در حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها: مقابر متبرک و نورانی شهید محمد جواد دیالمه، شهید سرلشکر محمد ولی قرنی، شهید حاج مهدی عراقی، آیت الله سید رضا صدر، آیت الله سید احمد حسینی زنجانی دوسرانی، آیت الله محسن حرم پناهی، آیت الله حسن الهی طباطبایی و... در صحن امام رضا عیله السلام قرار گرفته اند.

کاستی­ های سیاستگذاری گردشگری در آرامستان­ های استان قم

1.معرفی ناکافی مقابر و بقاعی که به لحاظ مذهبی و تاریخی دارای اهمیت اند: در بخش­های پیشین تلاش شد به ظرفیت کم­نظیر این استان مقدس در حوزه گردشگری مقابر و آرامستان­هاپرداخته شود. مقبره­های باغ گنبد سبز، آستان شش امامزاده، آستان امامزاده زکریا، آرامگاه زینب خاتون، ارامگاه سلطان محمود صرم، آرامگاه شیخان و... بخشی از این جاذبه­ها هستند با این همه اطلاع رسانی مکفی و مناسبی در این خصوص صورت نگرفته است. اطلاع رسانی از طریق رسانه ملی، تبلیغات و بنر­های خیابانی، همکاری با سازمان­های متولی گردشگری در استان، جذب بین المللی از طریق همکاری با سازمان­های متولی گردشگری در سطح جهان اسلام بخشی از اقدامات شایان توجه در خصوص معرفی و آشنا نمودن افراد با این دست جاذبه­ها هستند.

2. سیاستگذاری ناکافی در اجرای تور­ها گردشگری معطوف به مقابر و بقاع: همسو با سیاستگذاری ناکافی در معرفی ارامستان­ها و بقاع متبرکه استان در خصوص اجرای تور­های گردشگری معطوف به ارامستان­ها نیز شاهد کاستی­هایی بوده­ایم. اجرای تور­های گردشگری اختصاصی مقابر و بقاع متبرکه برای گردشگران داخلی و خارجی می­تواند با تمام قوا و استقبال حداکثری صورت پذیرد در صورتی که به نظر می­رسد در حال حاضر اهتمام تام در خصوص اجرای این شکل از تور­های گردشگری به نحوی جامع صورت نپذیرفته است. رویداد­های ملی و مذهبی چون روز «بزرگداشت امامزادگان و بقاع متبرکه» می­تواند فرصت مناسبی برای برگزاری تور­های جامعی با همراهی حداکثری مردم باشد.

3. تسهیلگری ناکافی نهاد­های متولی گردشگری در خصوص معرفی و بازدید از مقابر و بقاع متبرکه

4. بی­توجهی به تمامی ابعاد آرامستان­ها و متنوع­سازی جاذبه­ها در راستای جذب گردشگران: فقدان نگرش متنوع­سازی جاذبه­ها، در بسیاری از سیاستگذاری­های گردشگری صورت می­پذیرد. سیاستگذاری بقاع متبرکه نیز از این مسئله مستثنی نیست. همان­گونه که پیشتر ذکر شد، ارامستان­ها ابعاد متنوعی را برای جذب گردشگران در اختیار دارند. ممکن است عد­ه­ای به منظور بازدید از معماری آرامستان­ها به ان­ها مراجعه کنند در حالی که انگیزه عده دیگری می­تواند درک فضای معنوی باشد. به منظور جذب طیف متنوعی از گردشگران به آرامستان­ها لازم است در وهله نخست به شناسایی ابعاد جذاب برای گردشگران پرداخته شود، سپس به تقویت آن­ها به صورت تصنعی یا طبیعی پرداخته شود و در گام اخر حضور انان را در مقصد مورد نظر تسهیل نمود.

5. کم­توجهی به لزوم تجهیز راهنمایان گردشگری به دانش دینی، معماری، جامعه­شناختی و تاریخی مرتبط با مقابر و نیاز گردشگرانی که در طلب بازدید مقابر و بقاع اند. همانطور که در بخش­های ابتدایی نوشتار نیز به ان توجه شد، مقابر و ارامستان­ها دارای جنبه­های متعدد جامعه­شناختی، دینی، معماری و هنری اند که می­توانند طیف­های وسیعی از گردشگران به خود جلب کنند. در راستای جلب رضایتمندی گردشگران در اطلاعات ارائه شده به واسطه راهنمایان و تسهیلگران، لازم است اموزش­های دینی، معماری، جامعه­شناسی، تاریخی و فنون ارتباطات ذیل برنامه­های آموزشی تسهیلگران و راهنمایان این قسم از گردشگری قرار گیرد.

الزامات سیاستگذاری گردشگری آرامستان­ها در استان قم

سیاست گذاری را می­توان « تعیین خط مشی پیشرفت فعالیت ها، رهنمون ها، دستورات و مجموعه طرز عمل ها در چارچوب اخلاقی مسئله محور دانست. عوامل زمینه­ای چون فرهنگ، اقتصاد، امنیت، امکانات رفاهی و زیربنایی جاذبه­های گردشگری، قوانین بالادستی، ظرفیت جامعل مقصد و کشش محیطی قصد در سیاستگذاری گردشگری نقش به سزایی دارند. خط مشی گذاری گردشگری برای توسعه این صنعت در همه جوامع امری است پذیرفته شده. خاصه آن که این صنعت از حوزه هایی است که گردش مالی آن بسیار زیاد است و در توسعه اقتصادی کشورها نقشی حیاتی را ایفا می کند و جد بر فضای فرهنگی- اجتماعی جوامع میهمان و میزبان اثرگذار است بدین ترتیب لازم است تمامی اقدامات و گام­های اتخاذ شده در این عرصه حساب شده و برنامه­ریزی شده باشند. سیاستگذاری گردشگری در تمامی اقسام و شاخه­ها، در سطوح ملی، بین المللی، خرد و منطقه ای یکی از ارکان شکوفایی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می­رود و از اهمیت والایی برخوردار است. به منظور راه­اندازی و اجرای گردشگری در آرامستان­ها در استان مقدس قم، لازم است گام­های زیر با دقت نظر بسیار و رعایت حرمت آرامستان­ها و بقاع متبرکه صورت پذیرند:

1. مطالعات کتابخانه­ای و تحقیقات میدانی در خصوص ابعاد متعدد ارامستان­ها در منطقه مورد نظر:

بدیهی است که ارامستان­ها تنها بخشی از ساختار شهری نیستند و اساسا محدود کردن آن­ها به این نگرش چشم­پوشی واضحی از سایر ابعاد درخور توجه آرامستان­ها است. ارامستان­ها به لحاظ معماری، جهان­بینی و در ابعاد هنری و اجتماعی از اهمیت شایان توجهی برخوردار اند. یکی از راه­های درک این ابعاد بهره­مندی از اسناد و اطلاعات دست اول یا ثانویه است. پیش از هرگونه سیاستگذاری برای ورود گردشگران لازم است به مطالعه ابعاد مختلف ارامستان­ها پرداخته شود. در صورت سیاستگذاری صحیح بازنمایی تمامی این ابعاد می­توانند در راستای فرهنگ و آیین اسلامی ایفای نقش کنند(قوچانی خراسانی و همکاران، 1401).

2. ذائقه سنجی گردشگران:

در این خصوص لازم است با پیمایش­های اصولی و دقیق به کسب اطلاعاتی در خصوص ذائقه گردشگران ورودی به استان مقدس قم خاصه گردشگرانی که در طلب بازدید از مقابر و آرامستان­ها هستند، پرداخته شود. در غیر این صورت ممکن است مجموعه اقدامات صورت گرفته در خصوص توسعه هر قسم از گردشگری نه تنها مورد استقبال گردشگران قرار نگیرد، بلکه هزینه­های اقتصادی- اجتماعی بسیاری را بر دوش سیاستگذارن، نهاد­های متولی گردشگری در مقصد و جامعل محلی بگذارد. لازم است پس از ذائقه سنجی و اعمال ذائقه و نیاز گردشگران بالقوه در سیاستگذاری­های گردشگری بر انطباق/ عدم انطباق ان­ها با ضوابط و قوانین مقصد، ظرفیت مقصد و واکنش­های احتمالی جوامع میزبان توجه شود.

3. مشخص کردن انواع تورهایی که می­تواند در آرامستان مورد نظر برگزار شوند و امکان سنجی ان­ها: گفتنی است آرامستان­ها دارای ابعاد متنوع جالب توجهی برای طیف وسیعی از گردشگران اند. معماری، نگاره­های موجود بر سنگ­ها، نحوه قرار گیری اجساد در مقابر، رنگ­های به کار رفته در آرامستان­ها، ابعاد معنوی و نحوه جهان­بینی بخشی از جذابیت­های آرامستان­ها است که می­تواند گردشگران متعددی را در طیف­های متعدد جذب نماید. بدین ترتیب لازم است با عنایت به ابعاد فرهنگی-اجتماعی مقصد و با حفظ حرمت مکان سیاستگذاری دقیقی برای بازنمایی جنبه­های معماری، هنری و فرهنگی ارامستان­ها در استان قم صورت پذیرد و بر اساس ان برای برگزاری تور­های گردشگری برنامه­ریزی انجام شود.

4. مشخص کردن الزامات و قوانین برگزاری تور­ها:

لازم است به منظور توسعه پایدار گردشگری مقابر در مقصد، به احصاء ظرفیت مقصد و جامعه محلی و آثار احتمالی توسعه این قسم از گردشگری و در نظر گرفتن قوانین و مقررات در این حوزه پرداخته شود. این قوانین حفظ حرمت بنا، حفظ مناقع جامعه محلی، پایداری محیط و... را در بر می­گیرند. نکته شایان توجه در این خصوص توجه به سلایق، نیاز­ها و علایق بازدیدکنندگان از یکسو و قوانین از دیگر سو است. به عبارتی لازمه قانونگذاری صحیح و مناسب توجه به هویت بنا است.

.5تجهیز نیروی کار مورد نیاز برای برگزاری تور­ها به دانش تاریخی، فرهنگی و مذهبی:

راهنمایان گردشگری از اهمیت شایان توجهی در جذب گردشگران، برقراری ارتباطات صیح به ان­ها و ارائه اطلاعات درست برخوردار اند. یکی از ارکان توسعه پایدار گردشگری، راهنمایان کارآموزده و راهنمایانی اند که اصول روایتگری صحیح و بدون کاست مطالب، ارتباط با طیف­های متعدد گردشگر، اصول حفاظت محیطی، اصول حفظ حرمت و هویت بنا و راهکار­های پاسخگویی به نیاز­های مختلف گردشگران را اموخته باشند. در این قسم از گردشگری، تلسط کافی بر تاریخ، مبانی مذهبی و فرهنگی ضروری است.

6. اطلاع­رسانی و بازاریابی برای جذب گردشگری و همکاری با سایر نهاد­های مربوطه چون اداره امور زائران استان و....

مواردی که ضامن پایداری سیاستگذاری­ گردشگری در ارامستان­ها هستند:

1. توجه به ظرفیت مقصد

هر گونه سیاستگذاری صحیح و متقن در خصوص توسعه گردشگری در گروی احصاء ظرفیت­های قصد است. در صورت بی­توجهی به این مسئله تضمین پایداری توسعه گردشگری و منافع حاصل از توسعل این صنعت در مقصد با تردید مواجه می­شود. به این ترتیب لاز است ظرفیت فضایی، اجتماعی، فرهنگی مقصد مورد ارزیابی دقیقی صورت بگیرد و سیاستگذاری بر اساس نتایج ارزیابی­ها پایه گذاری شوند. با توجه به استقبال وافر و مثال زدنی گردشگران روزانه به استان قم، ظرفیت فضایی این استان به نحو درخوری تقویت شده است اما به منظور جلوگیری از ازدحام در ایام مناسبتی تمهیدات لازم اندیشیده شود. همچنین لازم است در تمامی سیاستگذاری­های گردشگری و در جریان متنوع­سازی جاذبه­های گردشگری به حفظ حرمت ابنیه و فضای معنوی استان توجهات لازم مبذول شود.

2. حفظ حرمت و هویت بنا و مقاصد گردشگری

هر بنای تاریخی و مقصد گردشگری دارای هویت به خصوصی است. این هویت به واسطه عوامل ذاتی و عرضی بسیاری مانند کاربری­های پیشین و فعلی، انگیزه بازدید کنندگان از اماکن، امکانات مقاصد، پیشنیه تاریخی قاصد مجاور و... ایجاد می­شود. در هر گونه سیاستگذاری در راستای توسعه گردشگری در تمامی اقسا وشاخه­ها لازم است به هویت بنا و حفظ ان توجه شود. بی­توجهی به هویت بنا در بازد ید­های گردشگری به عدم پایداری طرح­های گردشگری، برهم خوردن توازن اجتماعی مقصد، نارضایتی ساکنان و در نهایت کژکارکرد بنا منجر می­شود. با توجه به این که معنویت جزء جدایی نا­پذیر هویت مقاصد گردشگری ارامستان­ها در قم است، لازم است در تمامی سیاست­ها به حفظ معنویت توجه شود. این مسئله می­تواند با بخش بندی صحیح گردشگران ورودی و سیاست­های اتخاذ شده به واسطه مراجع تصمیم­گیری و اجرایی محقق شود.

3. منافع جامعه محلی

توسعه متوازن و پایدار گردشگری در صورت بی­اعتنایی به منافع جامعه محلی محقق نخواهد شد. چرا که در این صورت، بی­اعتنایی، بی میلی و حتی رفتار­های طردگرایانه جامعه محلی نسبت به توسعه گردشگری بروز خواهند کرد و موجبات در خطر افتادن پایداری را فراهم خواهد کرد. در نظر داشتن منافع جامعه محلی در گام­های سیاستگذاری و اجرایی طرح­های گردشگری، ادراک مثبت از اثار گردشگری و نهایتا حمایت ایشان را در بر خواهد داشت.

4. خدمات زنجیره­ وار

سیاستگذاری به منظور ارائه خدمات زنجیره­وار یکی از اقدامات موثر در تحکیم و تضمین سیاست­های توسعه گردشگری ارامستان­ها خاصه در استان قم است. سیاستگذاری به منظور بهبود وسایل حمل و نقل از مبدا به مقصد و درون مقصد، سیاستگذاری به منظور ارائه مجموعه جاذبه­های مورد نظر طیف­های گردشگران ورودی، سیاستگذاری به منظور ارائه خدمات اقامتی بر اساس ذائقه گردشگران و قوانین مقصد از جمله مواردی است که می­تواند سیاستگذاران را در ارائه خدمات گردشگری به صورت زنجیره­وار یاری دهد و به افزایش مدت زمان اقامت در مقصد منجر شود.

[1] وی صاحب کتاب قوانین الاصول، فقیه، مجتهد شیعه، اصولی و مرجع تقلید در دوران فتحعلی شاه قاجار در قرن دوازدهم هجری قمری بوده است.

[2] زکریا بن آدم اشعری از افراد برجسته خاندان اشعری و از محدثان شیعه امامی به حساب می آید. او را از صحابه جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی الرضا و محمد بن علی الجواد می دانند.

[3] زکریا بن ادریس اشعری قمی ملقب به ابو جریر استاد محدثین از یاران جعفر بن محمد، موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا بود. گروهی از بزرگان شیعی، او را یکی از افراد تاثیرگذار در رشد دین اسلام دانسته اند.

[4] میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای معاصر فقه، اصول، اخلاق، حکمت و عرفان اسلامی بوده است.

[5] محمدحسین فاضل تونی معروف به فاضل تونی، مجتهد، ادیب و مدرس حکمت و عرفان بوده است. او آثاری در کلام، فلسفه، حکمت و عرفان نوشته است. حسن زاده آملی و جوادی آملی از شاگردان وی بودند.

[6] عارف شیعی قرن چهاردهم.