فرصت ها و تهدیدهای فضای مجازی بر هویت و آموزش دانش آموزان و دانشجویان
فضای مجازی ابزار قدرتمندی است و بواسطه همین ارجحیت و جنبه های سودمند فراوان، می تواند بسیار آسیب زا نیز باشد. این آسیب زایی بیش از همه متوجه رده سنی نوجوان و جوان جامعه است که بیشتر از دیگران از این فضا استفاده می کنند.
بدین ترتیب می توان گفت فضای مجازی از جمله ابزاری است که امروزه در خانه و جامعه مشکل آفرینی می کند و حتی روابط والدین و فرزندان را نیز تحت الشعاع خود قرار می دهد.
در بررسی فناوری های مجازی همچون اینترنت، شبکه های اجتماعی و آموزشی در تلفن همراه و رایانه های شخصی و تاثیرات آن بر دانش آموزان و دانشجویان، نخستین موضوع قابل اشاره، این واقعیت است که فرآیند هویت یابی در دوران مدرن تغییر شکل داده است؛ چنانکه در گذشته، "مکان" نقشی اساسی در خلق هویت اجتماعی افراد بر عهده داشت، چرا که افراد در محیط های کوچک و بسته زندگی می کردند و هویت اجتماعی آن ها نیز از طریق ارتباط رو در رو با اطرافیانشان در یک محیط ثابت شکل می گرفت. آن ها کمتر با دنیای خارج ارتباط داشتند و سنت های بومی- محلی بخش اعظم هویت آن ها را شکل می داد. بدنبال مدرنیته و بخصوص در پی ظهور فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، نقش مکان در شکل دهی به هویت بسیار کمرنگ شد، چرا که رسانه ها و فناوری های ارتباطی قادرند فرد را از مکان خود جدا کنند و به جهان پیوند زنند، در نتیجه امروزه افراد با منابع هویت یابی متکثری روبه رو هستند و هویت یابی شکلی غیر محلی و جهانی نیز پیدا کرده است.
در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی که سیزدهم آبان ۱۳۸۲ از سوی رهبر معظم انقلاب به سران سه قوه ابلاغ شده، آمده است:"با اتکال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شدن و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان ها و اصل قانون اساسی، در چشم انداز بیست ساله، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سانده در روابط بین الملل.
جامعه ایرانی در افق این چشم انداز، چنین ویژگی هایی خواهد داشت:
توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود متکی بر اصول اخلاقی و ارزش های اسلامی، ملی و انقلابی، با تاکید بر مردم سالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادی های مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسان ها و بهره مندی از امنیت اجتماعی و قضایی."
پیشرفت پرشتاب فناوری اطلاعات و انتقال تجربیات بشری از حوزه ارتباطات منجر به تشکیل دنیای تازه ای به نام دنیای مجازی یا همان فضای مجازی شده است؛ دنیایی که در آن از محدودیت های فیزیکی همچون زمان و مکان خبری نیست. این دنیای تازه به بستر و زیرساخت پیشرفت جوامع و کشورها در دنیای امروز تبدیل شده است. گسترش استفاده از فناوری اطلاعات و فناوری های نوین ارتباطات و علوم رایانه ای، اینترنت و فضای مجازی، دستاوردهای بسیاری را برای بشر فراهم آورده است؛ برای مثال در شرایط خاص مانند شیوع بیماری های واگیردار، جنگ و... این محیط جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری خواهد بود.
از سوی دیگر چنانکه در این محیط، اقدامات پیشگیریانه لازم همچون آگاه سازی از عواقب استفاده ناصحیح از فضای مجازی دانشجویان و دانش آموزان انجام نپذیرد و از ابزارهای مناسب و با کیفیت بهره برده نشود، شاهد خسارات جبران ناپذیری در این خصوص خواهیم بود.
به همین دلیل لازم است آموزش و پرورش و دانشگاه ها با تدوین کتاب و گنجاندن سرفصلی آموزشی در خصوص پیشگیری از آسیب های اجتماعی و آگاه سازی خطرات فضای مجازی برای نوجوانان و جوانان در برنامه درسی، از سوء استفاده های احتمالی و تخریب هویت دانشجویان و دانش آموزان جلوگیری به عمل آورند.
از سویی دیگر لازم است اصول برنامه ریزی و مدیریت زمان به دانشجویان و دانش آموزان آموزش داده شود تا این گروه سنی علاوه بر فراگیری علم، به تفریحات و سرگرمی های سالم نیز بپردازند و لطمه ای از نظر علمی به آن ها وارد نشود.
بطور کلی چند نهاد نقشی اساسی در شکل گیری شخصیت و هویت افراد موثر بر عهده دارند؛ اجتماع، خانواده، فرد، همسالان، مدرسه و مذهب.
امروزه آرامش و امنیت به یکی از موضوعات مهم در هر جامعه تبدیل شده است. در واقع یکی از اهداف اساسی امنیت ملی در هر کشور حفظ و صیانت از ارزش های محوری و حیاتی نظام فرهنگی، امنیت بخشی به زندگی اجتماعی و تداوم آن، تکوین هویت اجتماعی، ایجاد و حفظ همبستگی است.
انحرافات و تهدیدهای بسیاری وجود دارند که در سطح داخل اجتماع موجب بر هم زدن نظم و امنیت جامعه می شود. تحولات بزرگی که به تازگی رخ داده، جامعه را دستخوش تغییرات بسیار زیادی ساخته و این تغییرات نیز زمینه ساز تغییرات بزرگی در آموزش و پرورش شده است. الگوهای نوین آموزش و پرورش، مدرسه و دانشگاه ها را به الگوهای یادگیری تبدیل کرده و دوران آموزش های مجازی را رقم زده است؛ دورانی که در پی آن دامنه یادگیری از مدرسه و دانشگاه تا خانه و محل کار و در هر جای دیگری گسترش یافته است و همه این تحولات نتیجه رشد فناوری های ارتباطی است.
در شرایطی چنین حساس، چنانکه مدیران نظام تعلیم و تربیت و مدیران آموزشی همچون معلمان و دبیران مدارس و استادان دانشگاه خود از فضای مجازی به صورت حرفه ای و مسئولانه استفاده کنند، ضمن تاثیر مثبت در فرآیند هویت یابی فردی و اجتماعی جوانان و نوجوانان، نقش ارزنده ای را در آگاه سازی آن ها در مواجهه با تهدیدات پیدا و پنهان فضای مجازی ایفا خواهند کرد.