کاهش خطر بلایا، اقدامی برای افزایش آمادگی جامعه

کشور ما رتبه اول را از لحاظ تنوع مخاطرات در دنیا دارا می‌باشد، به طوری که از 43 نوع حادثه شناخته شده در سطح جهان، 34 مورد آن در ایران رخ می‌دهد و 90 درصد جمعیت آن در معرض بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل قرار دارند. در ایران، زلزله دارای بیشترین تکرار و مخرب ترین تاثیرات بوده است، که نمونه بارز آن، زلزله 6.4 ریشتری بم با بیش از 30 هزار کشته و 10 هزار مجروح است.

زلزله‌ای که در بامداد پنجم دی‌ماه سال 1382، در شهر تاریخی بم واقع در استان کرمان به وقوع پیوست، با توجه به تاثیرات و آسیب ها این فاجعه، نقطه‌عطفی در ارتقای نظام مدیریت بحران کشور بوده است. علی رغم اینکه پس از زلزله بم، شاهد پیشرفت‌هایی قابل توجه در حوزه‌های سیاست‌گذاری، پژوهش، آموزش بوده‌ایم، اما همچنان تا رسیدن به شرایط مطلوب مسیری طولانی پیش‌رو داریم. تاکید بر رویکرد پیشگیرانه در مدیریت بلایای طبیعی با تمرکز بر مشارکت جامعه در تمامی مراحل کاهش خطر و آمادگی در برابر زلزله، می‌تواند احتمال تکرار وقوع فجایعی همچون زلزله بم را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. در این راستا، انجام اقدمات کاهش آسیب می تواند اقدام مهمی برای مدیریت و کاهش اثرات زیانبار بلایا باشد.

امکان پیشگیری کامل از اثرات سوء مخاطرات معمولا امکان پذیر نیست، اما دامنه و شدت آنها با اتخاذ راهبردها و اقدامات مختلف به میزان قابل توجهی می تواند کاهش یابد. کاهش آسیب در واقع اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای هستند که برای محدودسازی آثار ناگوار مخاطره‌های طبیعی، تخریب زیست‌ محیطی و مخاطره‌های فناورزاد اجرا می‌شوند. هدف از اقدامات کاهش آسیب بلایا شامل: کاهش احتمال خطر، کاهش پیامدهای خطر، اجتناب از پذیرش خطر، انتقال، به اشتراک گذاری یا انتشار خطر است.

اقدامات سازه ای به عنوان تلاشی برای کاهش خطر تعریف می شود که از طریق ساخت و ساز یا تغییر محیط فیزیکی از طریق استفاده از راه حل های مهندسی شده انجام می شود. یکی از دلایل اصلی آسیب ها و تخریب های فاجعه بار نواحی لرزه خیز دنیـا کـه باعـث مرگ و میر و آسیب های انسانی زیاد می شـود، عدم انجام مطالعـات لایـه ای زمـین و رعایـت نکـردن مـوازین مهندسی ساخت سازه ها است.

بررسی سـازه هـا در بم نشان داد که اکثـر سـاختمان هـا ، بـا مصـالح سـاختمانی خشـت، غیرمسـلح، فـولادی و سـیمانی تقویت نشده یا کم تقویت شده، ساخته شـده بودنـد که از علل مهم تخریب 60 درصد خانه های مسکونی شهر در زلزله سال 1382بود، ساخت ساختمان های مقاوم و اعمال مقررات و اقدمات نظارتی توسط مسئولین تا حدود زیادی می تواند از تخریب سازه ها در زمان وقوع حوادث طبیعی جلوگیری نمائید. در زلزلـه بـم 13 مرکـز بهداشـت شـهری، دو بیمارستان دولتی و خصوصی و زایشگاه شـهر از 40 تا 100 درصد تخریـب شـدند، با توجه به اهمیت و نقش مراکز درمانی در ارایه خدمات درمانی زمان وقوع بلایا بررسی ایمنی سازه یی و غیره سازه یی این مراکز و انجام اقدامات اصلاحی می تواند تاثیر اثرات زیانبار بلایا را کاهش دهد، همچنین در ساخت مراکز بهداشتی و درمـانی ضمن مقاوم بودن در برابـر زلزلـه، باید بدترین سناریوی ممکن ناشـی از زلزلـه کـه ممکـن است حوادث پیچیدهای به دنبال داشته باشـد را نیـز در نظر گرفت. ساخت و سازهای غیر ایمن، ساختمان های قدیمی و فرسوده در اثر زلزله آسیب پذیر می باشد پس بهتر است ساختمان ها و مصالح بکار رفته در آنها را به منظور کاهش پیامدهای خطر و بلایا استاندارد و مقاوم سازی نمائیم.

علاوه بر تخریب ساختمان های غیرمقاوم، عوامل غیرسازه ای ساختمان عبارتند از هر جزئی غیر از سقف، دیوار و ستون که شامل سفت کاری دیوارهای خارجی و دیوارهای داخلی، نمای خارجی و داخلی، جزییات تزیینی ، سقفهای کاذب، دودکش های ساختمانی ، راه پله ها، تجهیزات برقی و مخابراتی، سیم کشی ها و کابل کشی ها، تجهیزات روشنایی، تجهیزات گرمایش-سرمایش و تهویه مطبوع (HVAC)، مخازن مایعات و آبگرمکن ها، لوله ها، قفسه ها، کفهای کاذب، آسانبرها ، بالابرها و نقاله ها در گروه عوامل غیرسازه ای قرار می گیرند که از علل مرگ و مصدومیت ناشی از بلایای در ایران هستند. بخش اعظم هزینه های ساختمان برخلاف تصور مربوط به اجزای غیرسازه ای است و متاسفانه در هنگام وقوع بلایا آسیب پذیرترین و آسیب رسان ترین بخش ساختمان نیز همین عناصر می باشند. هر کدام از عوامل غیرسازه ای می تواند در اثر وقوع بلایای طبیعی در صورت جابجا شدن، پرتاب شدن، شکستن یا مسدود کردن مسیرهای خروج ، منجر به مرگ یا مصدومیت شود.

آموزش هدفمند خانوارها در خصوص راهکارهای کاهش آسیب پذیری غیر سازه ای و بالا بردن فرهنگ ایمنی جامعه در بین عموم مردم بطور مستمر و پیوسته باعث آمادگی بیشتر مردم در مقابل زلزله می گردد، پس لازم است هر خانوار، عوامل غیرسازه ای که ممکن است در اثر مثلا یک زلزله جابجا یا پرتاب شود ، بشکند یا مسیر خروج را مسدود نماید شناسایی و راه حلی برای اصلاح شرایط داشته باشد. راهکارهای کاهش آسیب پذیری غیرسازه ای که هر خانوار می تواند انجام دهد شامل: حذف عامل : مثلا حذف یک شی دکوری غیر ضروری، جابجا کردن عامل : مثلا جابجا کردن یک گلدان یا شی سنگین از بالای کمد، قرار دادن اشیاء سنگین و خطرناک در طبقات پایینی کابینت ها، برداشتن تخت بچه از کنار یک شیشه بزرگ، محکم کردن عامل در جای خود : مثلا محکم کردن کمدها یا بوفه دکوری به دیوار، نصب قفل به درب کابینت ها، لمینتت کردن شیشه ها، تغییر شکل عامل : مثلا تغییر درب ها بگونه ای که همواره به بیرون باز شوند، نصب سامانه های هشدار اولیه : مانند نصب هشدار دهنده های دود آتش در منزل و قرار داشتن خانوار در برنامه هشدار اولیه مخاطرات مهم آب و هوایی مانند سیل و طوفان، تعمیر تاسیسات : مثلا با بررسی فرسودگی سیم های برق، لوله ها و شیرهای گاز و تعمیرآن هاست. معمولا کاهش آسیب پذیری عوامل غیرسازه ای کم یا بدون هزینه می باشد و به مقدار زیادی از مرگ و صدمات می کاهد.