روش ارزیابی اسناد تاریخی
«سند» در واژه به معنای تکیه گاه است و در مطالعات تاریخی و غالبا به نوشته ای اطلاق می شود که حاوی اطلاعات باشد، در تلقی غالب و سنتی از سند، نوشته بر کاغذ مد نظرست و نه مطلق هر نوشته ای، به این ترتیب کتیبه ها گرچه از زمره ی منابع تاریخی محسوب می شوند اما ذیل سند یا اسناد جای نمی گیرند.
«تاریخ» به معنای رویداد و گزارش رویدادی است که در زمان و مکانی این جهانی رخ داده و معمولا «از» و «تا»ی زمانی و جغرافیای وقوع آن معلوم است و به جهاتی چند حیث و اعتبار تاریخی پیدا کرده است. پژوهش تاریخی یک جریان مستمر پویاست و هر تاریخی به این اعتبار تاریخ اکنون است.
احادیث و اسناد تاریخی را می توان از دو طریق راوی سند و متن و محتوای سند مورد ارزیابی قرار داد. همچنین در این کار از علوم «رجال» و «درایه» نیز کمک گرفته می شود.
بر اساس راوی سند
راوی یا محدث به روایت کننده حدیث از معصوم علیه السلام با سلسله سند اطلاق می شود. عنوان یاد شده اصطلاحی در علم درایه است و در آن علم، از آن سخن گفته اند. عالمان علم درایه شرایطی را برای پذیرش خبر از راوی تبیین کرده اند که عبارت اند از:
اسلام، عقل، بلوغ، ایمان، عدالت و ضابط بودن.
خبر متواتر روایتی است که راویان آن در هر طبقه پرشمار باشند(تعدد سند)، به حدی که تبانی آنها بر دروغ بافی ممکن نباشد، به همین دلیل اطمینان داریم این احادیث از معصوم صادر شده است. این روایات هم در اعتقادات و هم در فقه معتبر هستند.
اگر خبری این ویژگی ها را نداشته باشد خبر واحد به شمار می آید. که شامل خبر مستفیض، خبر عزیز و خبر غریب می شوند. خبر واحد به لحاظ صفات راوی همچون ایمان و عدم ایمان، وثاقت و عدم وثاقت و غیر آن به چهار قسم تقسیم می شود: حدیث صحیح، حدیث حسن، حدیث موثق و حدیث ضعیف که از اصول اقسام حدیث به شمار می روند.
بر اساس متن و مدعای سند
روایات و اسناد تاریخی بر اساس متن به چند دسته تقسیم می شوند که عبارت اند از: نص، ظاهر، موول، متشابه، مشهور، شاذ و نادر، مکاتب و حدیث قدسی.
نص: روایتی که متن آن یک معنا بیشتر ندارد.
ظاهر: روایتی که در معنای متن آن احتمالات مختلفی داده می شود و یکی از معانی احتمال بیشتری دارد و همان معنا نیز مد نظر گوینده است.
موول: روایتی که در معنای متن آن احتمالات مختلفی داده می شود و یکی از معانی احتمال بیشتری دارد ولی با وجود قرائنی معنای غیر ظاهر اراده شده است
متشابه یا مجمل: روایتی که در معنای متن آن احتمالات مختلفی داده می شود ولی هیچیک را نمی توان بر بقیه ترجیح دارد و لذا مقصود گوینده از آن معلوم نیست .
مشهور: مشهور حدیثی است که نزد محدثین شایع و مشهور و شناخته شده باشد.
شاذ و نادر: خبری است که مضمون آن مخالف حدیث مشهور باشد. اصطلاح دیگری نیز دارد و آن روایتی است که راوی آن متهم به کم حافظه بودن در سراسر عمرش باشد.
مکاتب: حدیثی است که راوی آخرین طبقه آن را از نوشته معصوم نقل کند، چه معصوم ابتداء آن را مرقوم فرموده باشد و چه در جواب سوال. برخی معتقدند که نگارش حدیث مکاتب باید به خط شریف معصوم(ع) باشد.