ضرورت های اخلاقی ویژه شغل قضات

ضرورت های اخلاقی ویژه شغل قضات

موضوع قضاوت احقاق حق و برقراری عدالت می باشد . از این رو می توان به عنوان یکی از مهم ترین مشاغل اجتماعی به آن نگریست به دلیل چنین اهمیتی برخی علما مقام قو منصب قضاوت را برابر منصب انبیا دانسته اند تا از اموال ، دماء و فروج مسلمین حفاظت نمایند . و فقط امام معصوم یا اشخاص منصوب از جانب امام می توانند متصدی انجام چنین شغلی شوند . ( شهری ، جلد ۴۷۹،۲۰۱۰ ) 

اهمیت نتیجه دادرسی و تصمیم قاضی برای طرفین دعواء سبب می شود آن ها برای این که نتیجه دادرسی به نفع ایشان باشید ، تلاش و کوشش نمایند و اگر از تقوای لازم برخوردار نباشند ، به هر وسیله ای برای تحت تاثیر قرار دادن قاضی متوسل می شوند . در چنین شرایطی ، دشواری کار قاضی بیشتر می شود تا با دقت و مراقبت اخلاقی در دام حیله های اصحاب دعوا گرفتار نشود و از مسیر حق و عدالت منحرف نشود ( شهری ، جلد ۴۷۹،۲۰۱۰ ) 

عدالت قاضی : عدالت از مهم ترین خصیصه های قاضی در شریعت اسلامی است . در سوره نساء : ۵۸ ) در این مورد آمده است : " اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل " .هر گاه بین مردم حکم می کنید به عدالت داوری کنید . در نظام حقوقی اسلام نیز اساس حکومت و وسیله دادرسی بین طرفین دعوی ، عدالت است . در تمام منابع شرعی اخلاقی و حقوقی ارتباط شرط عدالت قاضی با اهمیت و جایگاه وژه قضات مورد تاکید می باشد ( جهانبگلو ، ۱۳۳۲ ، ۷۷:۴۰ ) ، زیرا گرفتن حق مظلوم و مجازات ظالم بدون پایبندی به عدالت امکان پذیر نمی باشد و قاضی عادل می تواند مجری عدالت در قضاء باشد . در علم اخلاق از " عدالت " به عنوان " افضل فضایل و اشرف کمالات " که مستلزم جمیع صفات کمالیه است نام برده شده است ( کلینی ، جلد ۷ ، ص ۴۲۴ ) ، و تاکید شده است کسی که واجد این صفت نباشد و خود را اصلاح نکرده باشد ، قابلیت اصلاح دیگران و اجرای عدالت بین مردم را ندارد ( سرشار ، ۱۳۳۲ ، ۱۲:۳۰ ) ، می توان گفت عدالت ویژگی بارزی است که با پیمودن مراحل خودسازی و تربیت نفس می توان به آن نائل آمد . متلبس بودن به عدالت در دو زمینه فردی و اجتماعی منتظر می باشد. 

 الف – عدالت فردی : عدالت در اصطلاح فقهی دارا بودن ملکه نفسانی است که با متلیس بودن به آن ، شخص از انحرافات مصون می ماند . به عبارت دیگر گناه کبیره انجام نمی دهد و بر انجام گناه صغیره هم اصرار ندارد . این معنی از عدالت شرط لازم برای قضاوت می باشد . ( سرشار ، ۱۳۳۲ ، ۱۲:۳۰ ) 

ب – عدالت اجتماعی : به این معنی است که حق هر صاحب حقی را به او بدهند و هر کسی بدون اینکه به او ظلم شود بتواند به حق خود پرسد . ( حر عاملی ، ج ۱ ، ص ۱۵۹ ) یکی از تقسیمات عدالت اجتماعی ، عدالت قضایی است یعنی افراد جامعه از لحاظ حقوق مدنی و انسانی با هم برابر باشند و در مقام داوری حق کسی که مورد تجاوز قرار گرفته ستانده شود و هیچ گونه ملاحظات اعتباری و غیر ارزشی مورد توجه قرار نگیرد ( راوندی ، ۱۶ : ۱۳۶۸ ) .

بی طرفی استقلال و توصیه ناپذیری قاضی : 

یکی از اصول اولیه در دادرسی ها که پایه و اساس عادلانه بودن دادرسی را تشکیل می دهد ، بی طرفی قاضی می باشد . استقلال و بی طرفی در تصمیمات و صدور احکام قضایی لازمه قضاوت می باشد و امنیت قضایی را تضمین می کند ( شهری ، جلد ۴۷۹،۲۰۱۰ ) . و این دو اصل پیش نیاز دادرسی عادلانه می باشد استقلال قضایی قاضی به معنای بی نیازی و وابسته نبودن به دیگران است و مصونیت از نفوذ می باشد ( کلینی ، جلد ۷ ، ص ۴۲۴ ) ، ( و بی طرفی به معنای دچار و نشدن قاضی به پیش داوری در قضیه مورد رسیدگی می باشد به گونه ای که قاضی تحت تاثیر عوامل محیطی ، عواطف عمومی ، فضاسازی رسانه ها و همچنین مسایل درونی مثل تعلقات خانوادگی ، تمایلات عاطفی و قومی و مانند آنها قرار گیرد ( خیر خواه و سایبانی ، ۱۲،۱۳۹۸ ) ، در بند دو از ماده ی ۴۱ اساس نامه ی دیوان کیفری بین المللی در قسمت " الف " آمده است که قاضی نباید در پرونده ای شرکت کند که بی طرفی اش به هر دلیلی مورد تردید معقول واقع شود . در حقوق اسلام بر بی طرفی قاضی در رسیدگی به دعاوی و صدور حکم ، بسیار تاکید شده است ، از آن جمله اینکه قاضی در صحبت کردن و نگاه کردن به طرفین دعوا ، اصل مساوات را رعایت کرده و با آنها به شکل یکسان برخورد نماید ، سپره پیامبر و بزرگان دین نیز گواهی بر اهمیت بی طرفی در دادرسی می باشد . حضرت علی ( ع ) میهمانی را به خاطر این که یکی از متخاصمین بود از خانه ی خویش راند . غزالی در مورد مهمان دوستی حضرت می فرمایند : دوست دارم که همگی لذت های جهان را در یک لقمه گرد آورم و آن لقمه را در کام میهمان خود بگذارم ولی حرمت عدالت در فضا به درجه ای است که امیرالمومنین ، میهمان خود را چون یکی از دو طرف دعوا است از خانه خود می راند . عوامل درونی و بیرونی غیر ارادی بسیاری وجود دارند که می توانند بر رفتار و اعمال انسان تاثیر گذار باشند به گونه ای که مقاومت در برابر آنها می تواند بسیار دشوار باشد . مقاومت در برابر عوامل اثرگذار بر رفتار را به " استقلال قاضی " ، تعبیر کرده اند و به معنای تاثیر نپذیرفتن قاضی از عوامل خارجی در امر دادرسی و صدور رای و محور قراردادن حق ، عدالت و قوانین است ( راوندی ، ۱۶ : ۱۳۶۸ ) بی طرفی قاضی مستلزم استقلال او است بنابراین بی طرفی و استقلال قاضی دو رکن اساسی در دادرسی ها می باشند . همان طور که قبلا بیان . شد بی طرفی قاضی مستلزم مقابله با عوامل درونی و خارجی توامان می باشد . بخشی از عوامل خارجی توصیه هایی است که افراد خارج از پرونده با سوء استفاده از روابط و موقعیت و مقام خود انجام می دهند وسعی می نمایند قاصی را تحت تاثیر قدرت خود قرار دهند . توصیه ها گاهی همراه با آسیب ها ، تهدیدات و خطراتی برای قاضی همراه است و گاه ممکن است با وعده مزایا و بویژه پرداخت رشوه همراه باشد . در چنین مواردی رسالتی بسیار سنگین بر دوش قاضی قرار دارد تا بتواند با قدرت ایمان و تقوا ، خود را از خطر خروج از بی طرفی و در نتیجه صدور رای ناعادلانه ، مصون نگاه دارد .

شجاعت و قاطعیت قاضی : " قاطعیت " به توانایی تصمیم گیری سریع اشاره دارد . این تصمیم گیری شامل انتخاب راه حل های جایگزین برای حل یک مساله نیز می شود ، تصمیم گیری قاضی در پرونده هایی که از حساسیت بالایی برخوردار می باشند ، بسیار حایز اهمیت می باشد . همان طور که قبلا بیان شد قاضی به دلیل اینکه صادر کننده نهایی تکلیف دعوا و پایان دهنده اختلاف است ، ممکن است اعلام تصمیم عادلانه قاضی ، مخالفت و در نتیجه عداوت و کینه محکوم علیه را به دنبال داشته باشد . چنین عداوتی ممکن است باعث واکنش محکوم به رای صادره شود و انجام اقدامات انتقام جویانه علیه قاضی را به همراه داشته باشد .

حلم و بردباری ، تواضع و آرامش : از جمله محسنات اخلاقی که در شریعت اسلام و متون دینی بسیار مورد تاکید می باشد ، داشتن قدرت تحمل و صبر و بردباری می باشد ، در احادیث بردباری به عنوان نیمی از ایمان نام برده شده است . (خواجه نصیر طوسی ، همان ، ص ۹۸ ) بردباری و حلم به این معنی است که افراد در زمان خشم ، آرامش خود را حفظ کنند . حلم و بردباری در مورد قضات به صورت ویژه تاکید شده است و از ویژگی های مهم اخلاقی قضات می باشد . 

سازگاری با حجم کاری و انجام امور به نحو مطلوب : قضاوت به دلیل طبیعت خاص این حرفه نیازمند به دقت نظر ، حوصله استقامت و سخت کوشی و مدیریت زمان می باشد . گاهی قاضی با حجم انبوهی از پرونده ها مواجه می باشد که باید به همه آنها رسیدگی شود . از جمله الزامات کاری قضات این است که تعداد زیادی از پرونده ها را در سطح بسیار حرفه ای رسیدگی کنند . در چنین شرایطی محتمل است قاضی تحت تاثیر فشار کار ، دقت کافی را برای رسیدگی به پرونده ها مبذول نکند و این حجم کار و خستگی و کم دقتی ، منجر به خطای قاضی در صدور رای شود . در کتاب قضا شهید ثانی و بسیاری از آثار فقهی دیگر تاکید شده است که قاضی در حال خستگی و خواب آلودگی ، گرسنگی ، خشم و غضب ، از قضاوت اجتناب نماید ( حر عاملی ، ج ۱ ، ص ۱۵۹ ) . به بیان دیگر از سلامت ذهنی و روحی برخوردار باشد تا منجر به پایین آمدن کیفیت کار قضا و در نتیجه بی اعتمادی جامعه به آرای قضات نشود 

اخلاقی بودن : اخلاقی بودن به این معنی است که در انجام کاری ، در هدف اصلی و واقعی انجام دهنده فعل ، پیامد منصفانه ای وجود داشته باشد که علاوه بر منافع فرد ، به تامین منافع افراد دیگر مرتبط باشد( راوندی ، ۱۶ : ۱۳۶۸ ) . به عبارت دیگر در ورای آن فعل ، نیت خیری وجود داشته باشد که سود آن دیگران را نیز منتفع سازد . بنابراین تمام ارزشهای اخلاقی ذکر شده در مورد قضات را می توانیم تحت عنوان ارزش " اخلاقی بودن " ذکر نماییم ، این ارزش از قواعد و هنجارهایی تشکیل شده است که بر شغل قضاوت تاثیر مستقیم دارد . انجام فضایل اخلاقی مانند حلم و بردباری ، شجاعت و قاطعیت ، بیطرفی و سایر موارد ذکر شده اصول بنیادین اعمال اخلاقی هستند که قضات باید متخلق و آراسته به این محسنات باشند این ارزشهای اخلاقی و عمل به محتوای آنها می تواند شاکله کلی قواعد حقوقی را بنیان گذاری نمایند .