از فرار مغزها تا مبادله مغزها در فرآیند توسعه

کمبود نیروی انسانی متخصص باعث کندی در پیشرفت اقتصادی یک کشور می شود. یک کشور به هر اندازه هم که منابع طبیعی فراوان و سرمایه کافی داشته باشد، اگر فاقد نیروی انسانی لازم و در حد احتیاج باشد نمی تواند به برنامه های اساسی که برای روند توسعه لازم است، روی آورد. از این رو می توان مهاجرت مغزها را فاجعه ای بر ضد جریان توسعه تلقی کرد. تئودور شولتز بسیار هوشمندانه کلید توسعه اقتصادی را خود انسان معرفی می کند و نه منابع آن! با این تعبیر، طبیعی است که انتظار مشروع از هر حاکمیتی در راستای پاسخ به حقوق نخبگان آن جامعه، توجه به آنها، پذیرش ایده های آنها و تلاش در جهت حفظ آنها در زیست بوم توسعه ی آن کشور باشد. واقعیت اما در عمل چیز دیگری را نشان می دهد. اکثر کشورهای در حال توسعه، توان حفظ نخبگان خود را ندارند. مجموعه ای از عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در این کشورها موجب گریز نخبگان از وطنشان می شود. این در حالی است که آمار و ارقام قابل ملاحظه و فزاینده ی مهاجرت نیروی انسانی از این جوامع از طریق فرآیند مبادله مغزها جبران نمی شود. مبادله مغزها به جریان دوطرفه مهاجرت بین کشور گیرنده و فرستنده ی تخصص ها اطلاق می شود. در مواردی که جریان نهایی در یک جهت شدت دارد ، از اصطلاح فرار یا جذب مغزها استفاده می شود و در واقع کشور مبدا در این شرایط ناچار به پذیرش شکست می شود. آنچه مسلم است گسترش سیل مهاجرت نخبگان و متخصصان از کشور های در حال توسعه سبب خواهد شد که این کشور ها توان بهره گیری از علم و فناوری روز را از دست بدهند و همین امر به طور مستقیم بر روند تولید، صادرات و توان رقابت بنگاه های اقتصادی کشور های مذکور اثرگذار می شود. با این همه باید به این نکته توجه داشت که خطر مهاجرت نیروی تحصیل کرده، منحصر به کشور های در حال توسعه نبوده و در تمام کشور های جهان سالانه هزینه های هنگفتی از سوی دولت های مبدا برای سرمایه گذاری بر نتایج تحقیقات و پژوهش های نخبگان و متخصصان داخلی صورت می گیرد و در عین حال تلاش می شود تا با ایجاد مزیت رقابتی پایدار در علم و صنعت، نیروی متخصص و کارآمد خارجی را به درون کشور خود بکشانند. لذا بازنگری در سیاست های حفظ و نگهداشت نخبگان از طریق حمایت های مالی و ایجاد مشوق های به زیستی، در کنار تلاش برای جذب متخصصان سایر کشورها با هدف کسب مزیت رقابتی به تمام دولت ها و حاکمیت ها توصیه می گردد.