نگاه علم حقوق به بحث تابعیت در ایران

امیرحسین صفدری محقق و پژوهشگر علم حقوق

نگاه علم حقوق به بحث تابعیت در ایران

تابعیت یا ملیت واژه ای است که برای اشاره به نوعی رابطه سیاسی، معنوی یا حقوقی بین یک شخص و ملت یا دولتی معین استفاده می شود، تابعیت یک مفهوم حقوقی و بین المللی است که در یکی دو قرن اخیر مورد توجه زیادی قرار گرفته است. 

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل 41 به صراحت گفته شده: تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمی تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید. 

در اصل 42 هم بیان شده است: اتباع خارجه می توانند در حدود قوانین به تابعیت ایران درآیند و سلب تابعیت این گونه اشخاص در صورتی ممکن است که دولت دیگری تابعیت آنها را به پذیرد یا خود آنها درخواست کنند.

در اکثر کشورهای دنیا معمولا اعطای تابعیت اصلی مبتنی بر دو سیستم است: 1. سیستم خون. 2. سیستم خاک. 

به زبان خیلی ساده در سیستم خون اعطای تابعیت بر اساس تابعیت والدین آن فرد انجام می شود یعنی اگر فردی پدر یا مادر او ایرانی باشد تابعیت ایران را می گیرد چرا که در ایران سیستم خون حاکم است و کشورهایی مثل: ترکیه، ارمنستان، آلمان، ایتالیا، لهستان و... مبتنی بر سیستم خون هستند. 

و در سیستم خاک اعطای تابعیت بر اساس محل تولد آن فرد داده می شود یعنی هر کجا که آن فرد متولد شود تابعیت همان کشور را می گیرد و کشورهایی مثل: کانادا، آمریکا، مکزیک، برزیل و... مبتنی بر سیستم خاک هستند.

نکته مهم در خصوص بحث تابعیت این است که بین تابعیت و اقامت تفاوت زیادی وجود دارد. اقامت در لغت به معنای سکونت کردن و منزل است و تابعیت در لغت به معنای پیرو بودن است و تبعه شخصی است که عضو جمعیت اصلی یک دولت باشد. 

به طور کلی با گرفتن تابعیت، اقامت هم بدست می آید اما صرف داشتن اقامت به معنی داشتن و یا کسب تابعیت نیست. یکی از تفاوت های مهم تابعیت و اقامت این است که اصولا در حقوق بین الملل تابعیت قابلیت اسقاط ندارد البته هستند کشورهایی که استثنا بر این اصل دارند، ولی در مقابل در مورد اقامت این امکان وجود دارد که شخص به عنوان یک عنصر نامطلوب شناخته شود و یا در صورتی که مرتکب جرمی شود و یا به دلایل قانونی دیگر اقامت از آن فرد سلب می شود.

در قانون مدنی ایران از ماده 976 تا ماده 991 درباره ی تابعیت اشخاص حقیقی مطالبی گفته شده است ولی در مورد تابعیت اشخاص حقوقی تا حدودی قانونگذار ما سکوت کرده است، اما با این حال در خصوص تابعیت اشخاص حقوقی مثل شرکت ها باید گفت تابعیت مملکتی را دارند که اقامتگاه آنها در آن کشور باشد، در قانون تجارت ما گفته شده که منظور از اقامتگاه جایی است که محل اداره شرکت در آنجا قرار دارد بنابراین شخص حقوقی تابعیت کشوری را دارد که محل اداره آن در آن کشور باشد، و اشیایی همچون هواپیماها و کشتی ها تابعیت کشوری را دارند که با پرچم آن حرکت می کنند و قوانین و مقررات آن کشور بر آن ها اعمال می گردد.