حقوق متقابل معلم و شاگرد از منظر امام سجاد علی بن الحسین علیهماالسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

امام سجاد علیه السلام در رساله که معروف به رساله حقوق امام سجاد علیه السلام شده است ، بیش از 50 حق را بر انسان بیان می کند ، از حق خدای سبحان گرفته تا حقوق پدر و مادر و همسر و اولاد و... و تا حقوق اعضای بدن انسان مانند حق زبان ، دست ، پا ، چشم ، گوش و... . از جمله ای این حقوق حق معلم و شاگرد است که آنها را ذکر می کنیم .

حق معلم بر شاگرد

حضرت در باره ای حق معلم چنین می فرماید :« و حق سائسک بالعلم : التعظیم له ، والتوقیر لمجلسه ، وحسن الاستماع الیه ... ، حق استاد تو این است که به او احترام گذاری، محضرش را موقر داری، با دقت به سخنانش گوش بسپاری، رویت به او باشد و به او توجه نمایی، صدایت را بر صدای او بلندتر نکنی، هرگاه کسی از او سوالی کند تو جواب ندهی، بلکه بگذاری خودش جواب دهد. در محضر او با کسی سخن نگویی، در حضور او از کسی غیبت نکنی، اگر پیش تو از او بدگویی شود، از وی دفاع کنی. عیبهایش را بپوشانی، خوبیها و صفات نیکش را آشکار سازی، با دشمن او همنشینی نکنی و با دوستش دشمنی نورزی. هر گاه این کارها را کردی فرشتگان خدا درباره ات گواهی دهند که تو برای رضای خدای بلند نام، نه برای مردم، نزد آن استاد رفته ای و دانش او را فرا گرفته ای ». الخصال ، ج2 ، ص567 .

چنانکه مشاهده می شود رعایت حقوق استاد و معلم ، شهادت فرشتگان الهی را در پی خواهد داشت مبنی براین که این شاگرد و متعلم ، علم آموزی و دانش افزایی را برای خدا انجام داده است که این خودش یکی از نکات بسیار مهم در بحث علم آموزی است ؛ زیرا در روایت داریم کسی که برای خدا علم نیاموزد ، بلکه برای مباهات بر دانشمندان ، و محاجه و مجادله با سفیهان و جلب توجه مردم به خود علم بیاموزد ، جایگاه او در آتش خواهد بود . الکافی ، ج1 ، ص47 .

حق شاگرد بر معلم

امام سجاد علیه السلام در باره ای حق شاگرد بر معلم چنین می فرماید :« و اما حق رعیتک بالعلم فان تعلم ان الله عز و جل انما جعلک قیما لهم فیما آتاک من العلم ... ، و حق شاگردانی که از دانش تو بهره میبرند این استکه بدانی : خداوند در آن دانشی که به تو ارزانی داشته و از گنجینه دانش خود دری به روی تو گشوده، تو را برای آنان سرپرست قرار داده. پس اگر به مردم با خوش رفتاری، آموزش داده و بر آنان خشونت نکرده و از آنان دلتنگ نشوی، خداوند دانش تو را از فضلش فزونی خواهد بخشید، ولی اگر دانشت را از مردم دریغ کرده و آنگاه که از دانش تو بخواهند بر آنان بد خلقی کنی، بر خداوند است که دانش و آبروی تو را از تو بگیرد و جایگاه تو را از دلها بردارد ». الخصال ، ج2 ، ص567 .

در روایتی که در تحف العقول نقل شده در پایان بیان این حق آمده است :« و الا کنت له خائنا و لخلقه ظالما و لسلبه و عزه متعرضا ، یعنی اگر معلم وظیفه معلمی خودش را درست انجام ندهد به خدای متعال خیانت و به خلق خدا ( شاگردان و متعلمان ) ظلم کرده و خودش را با این کار ، در معرض سلب علم و عزت خود قرار داده است ». تحف العقول، ص: 262 .

خلاصه اینکه رعایت حقوق متقابل معلم و شاگرد از سوی یکدیگر ، زمینه ساز سعادت و خوشبختی ، و موفقیت و رستگاری دنیا و آخرت برای هردو خواهد بود ؛ زیرا براساس فرمایش نورانی امام سجاد علیه السلام عدم رعایت حق شاگردان از سوی معلم ، علاوه بر مسئولیت و عذاب اخروی ، سلب علم و عزت ، و آبرو و محبوبیت معلم را ، در پی خواهد داشت .

همچنین عدم رعایت حق معلم و استاد از سوی شاگرد ، سلب توفیق و بی برکتی در علم را برای او در پی دارد .